Ałtajska rodzina językowa

Prace etymologów (głównie rosyjskich) dokonane w ostatnich latach dowodzą niezbicie, że przynależność żadnej z tych podrodzin nie może być obecnie kwestionowana, a dawniej wysuwane sugestie o izolowanym charakterze języka japońskiego czy koreańskiego należy uznać za zamknięty rozdział historii nauki.

Wśród języków turkijskich grupą odrębną wydają się języki bułgarskie (oguryjskie), do których spośród języków współczesnych zaliczamy tylko język czuwaski, natomiast z wymarłych także protobułgarski, chazarski i być może huński. Pozostałe języki turkijskie dzieli się w zależności od pewnych kryteriów na oguzyjskie, kipczackie i karłuckie, a w zależności od innych kryteriów na zachodnie i wschodnie (niektórzy grupę oguryjską zaliczają także do języków zachodnich). Kombinacja obu tych podziałów prowadzi do wyróżnienia 5 grup:

• języki południowo-zachodnie (właściwe oguzyjskie: turecki, azerski, turkmeński i in., ponadto wymarłe języki Uzów i Pieczyngów),
• języki północno-zachodnie (właściwe kipczackie: tatarski, baszkirski, kazachski i in., ponadto wymarły język Połowców),
• języki południowo-wschodnie (karłuckie: uzbecki, ujgurski i in.),
• języki północno-wschodnie (ujgursko-oguzyjskie: tuwiński, jakucki i in., ponadto wymarły język staroujgurski),
• języki centralne (kirgisko-kipczackie: kirgiski i ałtajski; grupy tej często się nie wyróżnia, włączając kirgiski do języków kipczackich, a ałtajski do ujgursko-oguzyjskich).

Bardziej szczegółowy podział języków turkijskich i więcej przykładów przedstawiono w innym miejscu.

Wśród języków mongolskich wyróżnia się przede wszystkim język staromongolski, będący zasadniczo przodkiem języków współczesnych, w tym chałchaskiego (używanego w Mongolii), buriackiego, kałmuckiego, dahurskiego i in. Do języków mandżurskich (mandżu-tunguskich, tunguso-mandżurskich) poza mandżurskim pisanym i mówionym zalicza się ewenkijski, eweński, negidalski, ulczyjski, orocki, oroczyński, nanajski, udygejski i in. Podrodzina koreańska obejmuje tylko jeden język koreański, znany także w znacznie bardziej archaicznej formie z tekstów średniokoreańskich. Wreszcie podrodzina japońska obejmuje, oprócz standardowego języka japońskiego, zbliżone języki z wyspy Riukiu, a także wymarłe języki średniojapoński i starojapoński. Do podrodziny tej zbliża się język dawnego państwa Koguryo w Korei.

Pokrewieństwo między pięcioma wymienionymi podrodzinami jest nieco bardziej luźne niż między językami indoeuropejskimi. Obecnie zakłada się, że język praałtajski (PA), będący ich przodkiem, wyodrębnił się i był używany w VI tysiącleciu p.n.e. Za języki najbliższe rodzinie ałtajskiej uważa się dziś języki eskimo-aleuckie, niwchijski (giliacki), czukocko-kamczadalskie oraz jukagirski (obejmowane wspólną nazwą paleosyberyjskich). Nieco bardziej odległe są związki z językami drawidyjskimi i uralskimi, a następnie indoeuropejskimi i wreszcie kartwelskimi. Wszystkie wymienione rodziny językowe nazywa się eurazjatyckimi lub nostratyckimi (w węższym znaczeniu).

Poniższe przykłady przedstawiają obraz rozwoju fonetycznego języków ałtajskich, a w pewnym zakresie także zróżnicowanie ich słownictwa. Bazują głównie na projekcie Wieża Babel, choć uwzględniono także inne źródła.

Uwagi o pisowni i wymowie

Poniżej zastosowano oryginalną pisownię opartą na alfabecie łacińskim, poza tym zastosowano transliterację. Objaśnienia niektórych symboli:

• czuw. ă, ĕ to tylna i przednia samogłoska zredukowana, o barwie podwyższonych a, e,
• czuw. ặ, ẹ̆ to tylna i przednia samogłoska zredukowana zaokrąglona, występująca tylko w dialektach (w jęz. liter. zaokrąglenie zanika),
• w czuwaskim spółgłoski č, k, p, s, š, ś, t, x między samogłoskami wymawiane są dźwięcznie, czego nie notuje ortografia,
• baszk. międzyzębowe þ, ð notowane są w ortografii cyrylickiej jak s, z ze znakiem cedilla,
• w ortografii kazachskiej ŭ odpowiada cyrylickiej literze ұ (przekreślone ü), natomiast ĭ odpowiada cyrylickiej literze і,
• kazachskie u, i wymawiane są jako [ŭw], [ĭj] (nie notuje tego ortografia),
• w tureckiej ortografii litera y oznacza spółgłoskę [j], natomiast litera j (występująca w zapożyczeniach) – spółgłoskę [ž] (IPA: [ʒ]),
• litera ı („i” bez kropki) oznacza w jęz. tureckim (i niektórych innych turkijskich) samogłoskę tylną niezaokrągloną (IPA: [ɯ]),
• w innych językach (używających cyrylicy, np. ałtajski, baszkirski) tę samą samogłoskę oznacza litera y,
• w ortografii turkmeńskiej ý oznacza [j], natomiast y – samogłoskę tylną niezaokrągloną (IPA: [ɯ]),
• turkm. i uzb. w ma wymowę jak w ang. i IPA, uzbeckie zapisywane jest cyrylicką literą в,
• litera ğ oznacza szczelinową dźwięczną uwularną, welarną lub palatalną (IPA: [ʁ], [ɣ], [ʝ]), w zależności od języka i otoczenia fonetycznego,
• w tureckim, azerskim, turkmeńskim litera c oznacza [ǯ] (IPA: [dʒ͡]), ç oznacza č (IPA: [tʃ͡]), ş oznacza [š] (IPA: [ʃ]),
• azerska samogłoska ə oznacza [ä] (IPA: [æ]).

W wielu językach ałtajskich obowiązuje harmonia wokaliczna (w wyrazie mogą występować albo samogłoski przednie, albo tylne, czasem harmonia dotyczy także zaokrąglenia), a spółgłoski mają wymowę zróżnicowaną w zależności od sąsiadujących samogłosek. Na przykład tureckie k oznaczać może bądź spółgłoskę postwelarną lub uwularną [q] (w wyrazach z wokalizmem tylnym), bądź prewelarną („miękkie k”) w wyrazach z wokalizmem przednim. Pisownia staroturecka odróżniała miękkie i twarde (palatalizowane i welaryzowane) warianty spółgłosek osobnymi literami.

W języku tureckim spółgłoski zwarte tracą dźwięczność na końcu wyrazu, co oddaje pisownia. Dźwięczne spółgłoski końcowe przywracane są jednak w odmianie, stąd dla etymologa przydatny jest zapis w rodzaju tur. ot (od-) ‘ogień’, informujący o postaci wyrazu w formie z sufiksami.

Spółgłoski zwarte i zwarto-szczelinowe

Spółgłoski szczelinowe

Czuwaskie nagłosowe ś- odpowiada tureckiemu y [j], które jest różnego pochodzenia, np.:

• czuw. (dial.) śặt- ‘łykać’ – tur. yut-,
• czuw. śĕr ‘ziemia’ – tur. yer,

Szczelinowa ğ zanika w czuwaskim:

• czuw. śăt ‘gęsty’ (z sufiksem -t) – tur. yığı, kazach. žiji,
• czuw. tura ‘podpis’ – tur. tuğra.

Spółgłoski płynne i nosowe oraz półsamogłoski

Spółgłoska ŕ rozwija się wszędzie jak r, ale w językach turkijskich poza grupą bułgarską daje z, np.:

• tur. Suvaz ‘Czuwasz’ – prbłg. Suvar (dziś czuw. Čăvaš pod wpływem ościennych języków wołżańskich),
• tur. yüz ‘100’ – czuw. (dial.) śẹ̆r.

Jako płynną opisuje się często także spółgłoskę v, niezależnie od jej rzeczywistej wymowy.

W czuwaskim v- rozwija się jako proteza przed samogłoskami zaokrąglonymi:

• czuw. vut ‘ogień’ – tur. ot (od-).

Samogłoski

Inne:

• tur. turkm. tuw. ałt. ak ‘biały’, azer. ağ, baszk. kazach. aq, uzb. oq,
• baszk. alhyu ‘różowy’,
• tur. azer. altı ‘6’, turkm. baszk. kazach. ałt. alty, uzb. olty, tuw. aldy,
• ałt. aŋ ‘jeleń’,
• tur. azer. arı ‘pszczoła’, turkm. tuw. ary, kazach. ara, uzb. ari, ałt. adaru,
• tur. at ‘koń’,
• tur. azer. ayı ‘niedźwiedź’, turkm. aýy, baszk. ajyu, kazach. ałt. aju, uzb. ajiq, tuw. adyg,
• tur. balık (balığ-) ‘ryba’, azer. balıq, baszk. kazach. balyq, turkm. tuw. ałt. balyk, uzb. baliq,
• baszk. besäj ‘kot’, uzb. mušuk,
• tur. azer. beş ‘5’, turkm. bäş, baszk. biš, kazach. bes, uzb. tuw. ałt. beš,
• tur. beyaz ‘biały’,
• tur. azer. turkm. uzb. tuw. ałt. bir ‘1’, baszk. ber, kazach. bĭr,
• baszk. bolan ‘jeleń’,
• ałt. boro ‘szary’,
• tur. azer. boz ‘szary’,
• tur. böcek (böceğ-) ‘owad’,
• turkm. bürgüt ‘orzeł’, baszk. börköt, kazach. bürkĭt, uzb. burgut, ałt. mürküt,
• kazach. bŭğy ‘jeleń’,
• turkm. çal ‘szary’,
• kazach. šybyn ‘mucha’, ałt. čymyl,
• azer. cüt ‘para, parzysta liczba’,
• tuw. diis ‘kot’,
• tur. turkm. dokuz ‘9’, azer. doqquz, baszk. tuğyð, kazach. toğyz, uzb. tŭqqiz, tuw. tos, ałt. togus,
• tur. turkm. tuw. dört (dörd-) ‘4’, azer. dörd, baszk. dürt, kazach. ałt. tört, uzb. tŭrt,
• tur. turkm. elli ‘50’, azer. əlli, baszk. ille, kazach. elu [jelŭw], uzb. èllik,
• tur. elma ‘jabłko’, azer. kazach. alma,
• tuw. ezir ‘orzeł’,
• tur. azer. baszk. uzb. fil ‘słoń’, turkm. pil, kazach. pĭl,
• tur. geyik (geyiğ-) ‘jeleń’, uzb. kijik,
• tur. turkm. gök ‘niebieski’, azer. göy, baszk. kük, kazach. tuw. ałt. kök, uzb. kŭk,
• uzb. gŭlos ‘brązowy’,
• tur. azer. turkm. iki ‘2’, baszk. ike, kazach. ekĭ [jekĭ], uzb. ikki, tuw. iji, ałt. eki,
• tur. tuw. inek (tur. ineğ-) ‘krowa’, azer. inək,
• tur. azer. turkm. kazach. uzb. it ‘pies’, baszk. et, tuw. yt, ałt. ijt,
• tuw. ivi ‘jeleń’,
• tur. tuw. ałt. kara ‘czarny’, azer. baszk. kazach. qara, turkm. gara, uzb. qora,
• tur. kartal ‘orzeł’,
• tur. kedi ‘kot’,
• tur. kelebek (kelebeğ-) ‘motyl’, azer. kəpənək, turkm. kebelek, baszk. kübäläk, kazach. köbelek, uzb. kapalak, tuw. xovagan, ałt. köbölök,
• ałt. kiske ‘kot’,
• tur. kırk ‘40’, azer. qırx, turkm. kyrk, baszk. qyrq, kazach. qyryq, uzb. qirq,
• tur. kızıl ‘czerwony’, turkm. gyzyl, baszk. qyðyl, kazach. qyzyl, uzb. qizil, tuw. ałt. kyzyl,
• tur. konur ‘brązowy’, turkm. goňur, baszk. körän, kazach. qoŋyr, tuw. xüreŋ, ałt. küreŋ,
• tur. köpek (köpeğ-) ‘pies’,
• tur. kurbağa ‘żaba’, azer. qurbağa, turkm. gurbaga, kazach. baqa, uzb. qurbaqa, tuw. paga, ałt. baka,
• tur. kuş ‘ptak’, azer. quş, turkm. guş, baszk. qoš, kazach. qŭs, uzb. tuw. ałt. kuš,
• tuw. kuu ‘szary’,
• azer. maral ‘jeleń’,
• azer. milçək ‘mucha’,
• tur. azer. turkm. kazach. tuw. ałt. on ‘10’, baszk. un, uzb. ŭn,
• ałt. oošky ‘różowy’,
• tur. azer. turkm. otuz ‘30’, baszk. utyð, kazach. otyz, uzb. ŭttiz, tuw. üžen, ałt. odus,
• tur. ördek (ördeğ-) ‘kaczka’, baszk. öjräk, tuw. ödürek,
• uzb. pašša ‘mucha’,
• tur. piliç (pilic-) ‘kurczę’,
• azer. pişik ‘kot’, turkm. pişik, kazach. mysyq,
• tur. azer. sarı ‘żółty’, turkm. kazach. ałt. sary, baszk. hary, uzb. sariq, tuw. saryg,
• baszk. seben ‘mucha’,
• tur. turkm. sekiz ‘8’, azer. səkkiz, baszk. higeð, kazach. segĭz, uzb. sakkiz, tuw. ses, ałt. segis,
• tur. sinek (sineğ-) ‘mucha’, turkm. siňek,
• tur. azer. soğan ‘cebula’,
• tur. azer. kazach. su ‘woda’, turkm. uzb. suw, tuw. sug,
• turkm. sugun ‘jeleń’,
• baszk. horo ‘szary’, kazach. sŭr,
• turkm. sygyr ‘krowa’, baszk. hyjyr, kazach. siyr [sĭjyr], uzb. sigir,
• ałt. suuguš ‘kaczka’,
• tur. kazach. tuw. süt ‘mleko’, azer. ałt. süd, turkm. süýt, uzb. sut,
• azer. şahin ‘orzeł’,
• azer. tuw. ałt. tarakan ‘karaluch’, baszk. kazach. taraqan,
• tur. turkm. tilki ‘lis’, azer. ałt. tülkü, baszk. tölkö, kazach. tülkĭ, uzb. tulki, tuw. dilgi,
• tur. tavuk (tavuğ-) ‘kura’, azer. toyuq, turkm. towuk, baszk. kazach. tauyq, uzb. towuq,
• ałt. uj ‘krowa’,
• tur. azer. turkm. üç ‘3’, baszk. ös, kazach. tuw. üš, uzb. uč, ałt. üč,
• tur. yalın ‘jedyny’;
• tur. yedi ‘7’, azer. yeddi, turkm. ýedi, baszk. ete [jete], kazach. žetĭ, uzb. etti [jetti], tuw. čedi, ałt. jeti,
• tur. yeşil ‘zielony’, azer. yaşıl, turkm. ýaşyl, baszk. jäšel, kazach. žasyl, uzb. jašil, ałt. jažyl’,
• tur. yıldız ‘gwiazda’, azerb. ulduz,
• tur. yirmi ‘20’, azer. iyirmi, turkm. ýigrimi, baszk. egerme [jeǵerme], kazach. žiyrma [žĭjyrma], uzb. jigirma, tuw. čeerbi, ałt. jirme,
• tuw. ymyraa ‘mucha’,
• tur. azer. yumurta ‘jajo’, kazach. žŭmyrtqa, tuw. čuurga.

Linki

• StarLing Altaic etymology.
• Starostin S.A.: The Altaic Problem and Genesis of the Japanese Language (w jęz. rosyjskim).

Wykaz literatury drukowanej można znaleźć tutaj.