Fonemy nosowe w języku polskim

W różnych opisach fonologicznych języka polskiego wyróżniano nosowe samogłoski i nosowe spółgłoski sonorne. Dźwięki reprezentowane w ortografii jako <ę>, <ą> wywołują szereg kontrowersji. Kontrowersje te wynikają z następujących przyczyn (Sawicka 1988:39-40):

• dźwięki te cechuje duży stopień asynchronii,
• w ich wymowie dochodzi do szeregu neutralizacji – segment nosowy bywa często realizowany jako spółgłoska nosowa,
• w języku polskim występują tzw. sekundarne samogłoski nosowe, pochodzące z późniejszych asymilacji,
• wygłosowe <ę> ma często czysto ustną realizację.

W dawniejszych opracowaniach stosowano interpretację monofonematyczną i wyróżniano różną liczbę samogłoskowych fonemów nosowych:

• dwa (/ẽ/, /õ/),
• sześć (/ã/, /ẽ/, /õ/, /ĩ/, /ỹ/, /ũ/),
• jeden (/õ/).

Obecnie zdecydowanie przeważa pogląd, że tzw. samogłoski nosowe są w rzeczywistości połączeniami samogłoski ustnej i spółgłoski nosowej; drugim składnikiem tego połączenia jest często /ŋ/, realizowane w postaci [w̃]. Sama asynchronia nie wystarcza, by stosować bifonematyczną interpretację tzw. samogłosek nosowych, gdyż cecha ta jest właściwa większości fonemów. Niektórzy autorzy utrzymują nawet, że w pewnych pozycjach poprawna jest wyłącznie synchroniczna wymowa samogłosek nosowych. Sprzeciwia się temu Sawicka (1988:40), zauważając, że dochodzi tu jednak do błędnego użycia terminu „synchroniczny”. W rzeczywistości w takich pozycjach niepoprawna jest wymowa „samogłoska + spółgłoska nosowa”, a dopuszczalna jedynie „samogłoska + półsamogłoska nosowa”.

Sawicka (1988:40,60,63) używa określenia „sonanty” w znaczeniu „sonorne” i wymienia następujące fonemy należące do tej klasy: /m/, /n/, /ń/, /ŋ/, /r/, /l/, /ł/, /w/, /j/, przy czym fonem /ł/ występuje tylko w systemie zachowawczym. Fonem /ŋ/ występuje głównie jako drugi składnik połączeń zapisywanych <ą>, <ę>. Najczęstszym sposobem realizacji fonemu /ŋ/ jest głoska [w̃]. System bez /ŋ/ jest nieliteracki. Autorka dźwięki typu [m], [n] określa jako „zwarte sonanty nosowe”, natomiast [w̃]  jako „szczelinowy sonant nosowy”. Także inne aproksymanty włącza do klasy frykatywnych. Obstruenty zwarte (ale nie afrykaty) oraz sonoranty nosowe określane są łącznie jako okluzywne.

Restrykcje występowania i alofony fonemów nosowych

W języku polskim w zasadzie nie występują grupy nagłosowe złożone z nosowej i okluzywnej o tym samym miejscu artykulacji ani symetryczne względem nich i analogiczne grupy wygłosowe złożone z okluzywnej i nosowej (Sawicka 1988:77-78), a więc:

• zabronione są nagłosowe /mp/, /mb/, /mp´/, /mb´/, /nt/, /nd/, /ŋk/, /ŋg/; poza tym w nagłosie dozwolone są tylko grupy rozpoczynające się od /m/, np. mdlić, mgła, mścić;
• zabronione są wygłosowe /pm/, /bm/, /dn/, /kŋ/, /gŋ/; wyjątkowo trafia się /tn/ w formach piętn, tętn, poza tym w wygłosie występują grupy o różnym miejscu artykulacji, złożone z okluzywnej oraz /m/, /n/, /ń/, np. rytm, wydm, wiedźm, magm, pasm, plazm, wapń, baśń.

Opozycja nosowych okluzywnych i frykatywnych nie jest dystynktywna. Przed frykatywną występuje frykatywny wariant nosowej (Sawicka 1988:78-79, oznaczenia i terminologia zmienione):

• [m̅] – szczelinowy, dwuwargowy alofon fonemu /m/;
• [ʋ̃] – szczelinowy, wargowo-zębowy alofon fonemu /m/;
• [n̄] – szczelinowy, przedniojęzykowo-zębowy alofon fonemu /n/;
• [ṇ̄] – szczelinowy, apikalno-dziąsłowy alofon fonemu /n/;
• [j͂] – szczelinowy alofon fonemu /ń/;
• [w̃] – labiowelarny szczelinowy alofon fonemu /ŋ/;
• [ɰ̃] – czysto welarny szczelinowy alofon fonemu /ŋ/ (zdaniem Sawickiej występuje ta właśnie głoska, choć sama stosuje oznaczenie [w̃]).

Głoski te są w rzeczywistości aproksymantami, tj. sonornymi, a nie obstruentami, i dlatego terminy „frykatywne” i „szczelinowe” są tu umowne. Dla opisu zamiany zwykłych, okluzywnych nosowych w aproksymanty Rubach (1982:60) używa terminu „gliding”.

Sawicka (1988:40) podkreśla, że dwugłoski nosowe mają bardzo wyraźny segment ustny, dlatego transkrybuje je [ew̃], [ow̃]. Nieco dalej jednak (1988:57) stosuje transkrypcję [ẽw̃], [õw̃], z zaznaczeniem nosowej wymowy samogłoski (tak samo Rubach 1982:59,60, rozpatrujący proces „V-nasalization”), choć podkreśla, że „na początku artykulacji samogłoski występuje krótsza lub dłuższa faza ustna”. Różny stopień unosowienia obserwowany jest tylko przed nosowym aproksymantem [ʋ̃], [j͂], [w̃] / [ɰ̃]. „Nazalizacja samogłosek w innych pozycjach nie jest właściwa polszczyźnie” (1988:57), w wymowie krakowskiej zdarza się jednak silniejszy rezonans przed głoskami [ŋ] i [ŋ́].

Opozycje /m/ : /ŋ/ oraz /n/ : /ŋ/ mogą ulegać neutralizacji przed frykatywną na korzyść /ŋ/. Proces ten opisywany jest w literaturze jako powstawanie wtórnych nosówek. Frykatywizacja jest możliwa także przed zwartą; zdaniem Sawickiej (1988:79) zjawisko to jest pozanormatywne.

Fonem /m´/, podobnie jak inne miękkie fonemy wargowe, możliwy jest tylko przed samogłoską, z wyjątkiem /y/.

Istnieją generalne ograniczenia w występowaniu fonemu /ŋ/. Jest on możliwy tylko:

• po niepoczątkowej samogłosce /e/ lub /o/ przed szczelinową lub w wygłosie – w postaci [w̃] lub [ɰ̃],
• po dowolnej samogłosce przed /k/, /g/, /ḱ/, /ǵ/ – w postaci [ŋ].

Sekwencje /eŋ/, /oŋ/ odpowiadające ortograficznym <ę>, <ą> występują tylko po spółgłoskach. Istnieją zleksykalizowane przypadki redukcji <ę>, <ą> do /e/, /o/, w piętnaście /p´etnaśće/ i dziewiętnaście /ʒ́ev´etnaśće/.

Na końcu wyrazu

W wygłosie może wystąpić każdy z fonemów /m/, /n/, /ń/, /ŋ/. Końcowe fonemy /m/, /n/, /ń/ nie występują po spółgłoskach okluzywnych o takim samym miejscu artykulacji (z wyjątkiem grupy /tn/), poza tym nie istnieją inne restrykcje ich występowania w tej pozycji. Wymowa wygłosowego /ń/ jako [j͂] stoi poza normą (Sawicka 1988:83).

Wygłosowy fonem /ŋ/ występuje tylko po samogłoskach /e/, /o/ i realizowany jest obligatoryjnie jako [w̃] lub [ɰ̃]. Połączenia /eŋ/, /oŋ/ notowane są jako <ę>, <ą>. Redukcja wygłosowego /oŋ/ do /o/ jest nieliteracka, także zastąpienie /oŋ/ przez /ow/ stoi poza normą. Natomiast wygłosowa grupa /eŋ/ (ortograficzne <ę>) najczęściej bywa upraszczana do /e/. W realizacji kulturalnej nie można pominąć wszystkich końcowych /ŋ/ w szeregu następujących po sobie wyrazów, ale realizacja wszystkich wygłosowych /eŋ/ bez redukcji nadaje wymowie charakter sztuczny, pretensjonalny (Sawicka 1988:83).

Przed zwartą

Przed wargową

Fonem /m/ występuje w wariancie głównym [m]. Nie jest możliwy w nagłosie.

Zdaniem Sawickiej (1988:78) połączenia /np/, /nb/ nie występują w wyrazach polskich. W rzeczywistości zdarzają się na granicy morfemów i nie ulegają asymilacji (ich wymowa nie odbiega od pisowni): awanport, hornblenda, inbred, lumpenproletariat, panpoetycki, zapanbractwo (Sawicka transkrybowałaby tu zapewne /n#p/, /n#b/). Wymowę zasymilowaną /mp/, /mb/ w tych wyrazach należy uznać za nieliteracką.

Grupy /ńp/, /ńp´/ w języku polskim nie występują. Realizację /ńb/, /ńb´/ jako [j͂mb], [j͂mb´] (np. w hańba, hańbić) Sawicka (1988:79) kwalifikuje jako nienależącą do normy wymowy kulturalnej, obowiązuje wymowa bez asymilacji.

Opozycja /ŋ/ : /m/ w tej pozycji ulega neutralizacji na korzyść /m/ (Rubach 1982:157, Sawicka 1988:84), np. stąpać [stompać], pępek [pempek], trąba [tromba], bęben [bemben]. Przed wargową miękką występuje nieznaczne zmiękczenie, o czym Sawicka nie wspomina: siąpić [śomp´ić], tępić [temp´ić], trąbić [tromb´ić], głębia [gwemb´a].

Przed zębową

Sekwencje /mt/, /md/ nie ulegają asymilacji, np. komtur, mdły, omdlewać, stamtąd, tamto (Sawicka 1988:78).

Sekwencje /nt/, /nd/ nie ulegają asymilacji, np. konto, banda.

Sekwencje /ńt/, /ńd/ nie ulegają obecnie asymilacji i występują tylko w słownictwie przestarzałym lub gwarowym, np. flańtać się, nabuńduczyć się. Poza tym występują, także w ortografii, tylko sekwencje /nt/, /nd/, np. słowniki notują tylko świntuch.

Opozycja /ŋ/ : /n/ ulega neutralizacji na korzyść /n/ (Rubach 1982:157, Sawicka 1988:84), np. wątroba [vontroba], święty [śf´enty], mądry [mondry], względny [vzglendny]. Możliwy jest też alofon dziąsłowy [ṇ], np. w formach jątrzyć, wnętrze, mądrzej, mędrzec.

Przed welarną

Sekwencje /mḱ/, /mǵ/, /mk/, /mg/ nie ulegają asymilacji, np. gromki, tamgi, ramka, tamga.

Fonem /n/ występuje przed welarną tylko w niektórych odmianach języka, poza tym ulega neutralizacji z /ŋ/ na korzyść /ŋ/. Zachodzą następujące różnice w wymowie sekwencji fonemów typu /nk/, /ŋk/ (Sawicka 1988:63,82):

• przed wygłosową zwartą welarną wygłosową wymawiana jest głoska [ŋ], np. bank [baŋk];
• śródgłosowe ortograficzne <nk> w wyrazach rodzimych to w wymowie warszawskiej [nk], w wymowie krakowsko-poznańskiej [ŋk], np. okienko to w wymowie warszawskiej [oḱenko], w krakowsko-poznańskiej [oḱeŋko];
• w wyrazach pochodzenia obcego ortograficzne <nk>, <ng> wymawiane są zwykle z [ŋ], ale w wymowie warszawskiej rzadko także z głoską [n], np. banku [baŋku] lub [banku];
• w wymowie krakowsko-poznańskiej przed /ḱ/, /ǵ/ może wystąpić głoska [ŋ́] lub [ŋ], niezależnie od pisowni, np. okienkiem to w wymowie warszawskiej [oḱenḱem], w krakowsko-poznańskiej [oḱeŋ́ḱem] lub [oḱeŋḱem], bankiem to w wymowie warszawskiej [baŋḱem] lub [banḱem], w krakowsko-poznańskiej [baŋ́ḱem] lub [baŋḱem];
• po samogłosce akcentowanej najczęściej wymawiane jest [ŋ], np. punkt [puŋkt], bunkier [buŋḱer] lub [buŋ́ḱer], podczas gdy po samogłosce nieakcentowanej taka wymowa jest opcjonalna, np. bankowość [baŋkovość] lub [bankovość], bankructwo [baŋkructfo] lub [bankructfo] (Rubach 1982:158).

Niektóre z tych informacji są nieścisłe, a mimo to powszechnie powtarza się je w różnych publikacjach. W rzeczywistości bowiem zasięg obu rodzajów wymowy nie pokrywa się z zasięgiem sandhi udźwięczniającego i ubezdźwięczniającego. W szczególności istnieją użytkownicy polszczyzny stosujący fonetykę udźwięczniającą (krakowsko-poznańską), ale zachowujący odróżnienie grup [nk] i [ŋk].

Fonem /ń/ w wymowie warszawskiej nie ulega asymilacji przed welarną, którą prawie zawsze jest /k/ – grupa /ńg/ występuje wyjątkowo w zapożyczeniu tańga ‘dawna uzbecka jednostka monetarna’. W wymowie krakowsko-poznańskiej realizowany jest jako [ŋ́] (Sawicka 1988:83), np. bańki [baŋ́ḱi], bańka [baŋ́ka]. Z informacji tej wynikałoby, że w tej wymowie formy banki i bańki realizowane są jednakowo, co nie wydaje się prawdopodobne.

Fonem /ŋ/ występuje przed welarną w postaci [ŋ], np. bąk [boŋk], ręka [reŋka], pęk [peŋk], drągal [droŋgal], sięgać [śeŋgać] (Rubach 1982:157). Przed /ḱ/, /ǵ/ występuje obocznie [ŋ́], częściej w wymowie krakowsko-poznańskiej niż w warszawskiej, np. mąki [moŋ́ḱi], węgiel [veŋ́ǵel], zwłaszcza po /i/, np. ringi [r´iŋ́ǵi] (Sawicka 1988:84). Niektóre opisy sugerują, że wariant [ŋ́] jest obligatoryjny w tej pozycji (Rubach 1982:59). Status fonematyczny głoski [ŋ́] jest niejasny: w wymowie warszawskiej może być uznana za alofon fonemu /ŋ/, natomiast w wymowie krakowsko-poznańskiej – fonemu /ń/. Literatura przedmiotu nie odnotowuje takiego spostrzeżenia.

Przed afrykatą

Przed zębową

Nie obserwujemy asymilacji spółgłosek /m/, /n/, /ń/, np. kłamca, lanca, bryndza, łańcuch. Sekwencje /mʒ/, /ńʒ/ w języku polskim nie występują. Realizację /ńc/ jako [j͂ńc] lub [j͂c] (np. w jeńcy) Sawicka kwalifikuje jako nienależącą do normy wymowy kulturalnej (1988:79) lub jako stojącą na granicy normy (1988:81).

Opozycja /ŋ/ : /n/ ulega neutralizacji na korzyść /n/ (Rubach 1982:157, Sawicka 1988:84), np. tysiąc [tyśonc], więc [v´enc], żądza [žonʒa], nędzny [nenʒny].

Przed dziąsłową

Fonem /m/ występuje w postaci głównej [m], np. niemczyzna. Sekwencja /mǯ/ w języku polskim nie występuje.

W sekwencjach /nč/, /nǯ/ (np. poncz, Mandżuria) występuje dziąsłowy alofon [ṇ] fonemu /n/ (Sawicka 1988:80). W sekwencjach ortograficznych <ntrz>, <ndrz> (np. kontrze, Andrzej), których reprezentacje fonologiczne można zapisać jako /nčš/, /nǯž/, występuje także dziąsłowy alofon [ṇ] fonemu /n/ (Sawicka 1988:80).

Fonem /ń/ przed /č/ nie ulega asymilacji, np. kończyć, grupa /ńǯ/ w języku polskim nie występuje. Wymowę [koj͂ńčyć] lub [koj͂čyć] określa Sawicka (1988:83) jako stojącą na granicy normy kulturalnej.

Opozycja /ŋ/ : /n/ ulega neutralizacji na korzyść /n/ realizowanego jako [ṇ] (Rubach 1982:157, Sawicka 1988:84), np. łączyć [woṇčyć], pęczek [peṇček]. Ortograficzne <ędż> w języku polskim nie występuje, <ądż> natomiast nie oznacza /onǯ/, ale /ondž/ (w wyrazie skądże).

Przed zadziąsłowo-palatalną

W tej pozycji może dochodzić do częściowej palatalizacji [m] (np. imć, ciamcia, siedemdziesiąt), co jest bez znaczenia, gdyż opozycja /m/ : /m´/ nie występuje przed spółgłoskami.

Opozycja /n/ : /ń/ ulega neutralizacji na korzyść /ń/, czego nie odnotowuje ortografia, np. kanciasty /kańćasty/, wariatuńcio /varjatuńćo/, bandzior /bańʒ́or/, kińdziuk lub kindziuk /ḱińʒ́uk/. Wymowa typu [kaj͂ćasty] jest zdaniem Sawickiej (1988:80) pozanormatywna.

Opozycja /ŋ/ : /ń/ ulega neutralizacji na korzyść /ń/ (Rubach 1982:157, Sawicka 1988:84), np. mącić [mońćić], nęcić [neńćić], kądziel [końʒ́el], pędzić [peńʒ́ić].

Przed szczelinową

Przed wargowo-zębową

Spółgłoska /m/ w sekwencjach /mf/, /mv/, /mf´/, /mv´/ ulega frykatywizacji do postaci [m̅] lub [ʋ̃]; wariant wargowo-zębowy [ʋ̃] jest częstszy, jeśli nie przeważający (Sawicka 1988:79). Przykłady: nimfa [ńiʋ̃fa], tramwaj [traʋ̃vaj], amfilada [aʋ̃f´ilada], decemwirat [deceʋ̃v´irat]. Możliwa jest także w takiej pozycji (i zdaniem Sawickiej częsta) realizacja ortograficznego <m> jako [ɰ̃]. W takim wypadku dochodzi do neutralizacji opozycji /m/ : /ŋ/ na korzyść /ŋ/. Wówczas np. wyraz symfonia jest wymawiany /syŋfońja/ [syɰ̃fońja], a tramwaj – /traŋvaj/ [traɰ̃vaj].

Ortograficzne <n> w tej pozycji (np. w wyrazach informacja, inwalida, infiltracja, panwie) bywa realizowane czworako (Sawicka 1988:80), jako:

• główny alofon [n] fonemu /n/, np. [invalida],
• alofon [n̄] fonemu /n/, np. [in̄valida],
• [ʋ̃] – następuje wówczas neutralizacja opozycji /m/ : /n/ na korzyść /m/, np. [iʋ̃valida],
• [ɰ̃] – następuje wówczas neutralizacja opozycji /m/ : /ŋ/ na korzyść /ŋ/, np. [iɰ̃valida].

Wymowa [n] lub [ʋ̃] występuje w wymowie wolnej, wariant [n̄] jest bardzo rzadki. Wymowa [ɰ̃] jest zdaniem Sawickiej najczęstsza, według Stiebera powszechna, według Benniego i Wierzchowskiej fakultatywna. W wygłosie na ogół wymawia się [n], np. tynf [tynf].

Fonem /ń/ przed /f/, /v/, /f´/, /v´/ w języku polskim nie występuje.

Fonem /ŋ/ w tej pozycji ulega obligatoryjnej frykatywizacji do [ɰ̃] (Sawicka 1988:83), np. w formach fąfel, wyjąwszy, wąwóz, przedsięwziąć.

Przed zębową

Fonem /m/ realizowany jest bez asymilacji, o czym Sawicka milczy, np. ziemski, giemza.

Ortograficzne <n> przed /s/, /z/ (np. w wyrazach szansa, benzyna) bywa wymawiane trojako (Sawicka 1988:81), jako:

• główny alofon [n] fonemu /n/, np. [šansa],
• alofon [n̄] fonemu /n/, np. [šan̄sa],
• [ɰ̃] – następuje wówczas neutralizacja opozycji /n/ : /ŋ/ na korzyść /ŋ/, np. [šaɰ̃sa].

Wymowa [ɰ̃] jest zdaniem Sawickiej najczęstsza, obowiązkowo występuje w wygłosie, np. awans [avaɰ̃s] (1988:82). Rubach (1982:59) opisuje ją jako formę opcjonalną występującą w miejscu zwykłego [n].

Fonem /ń/ przed /s/ obligatoryjnie realizowany jest jako [j͂], np. koński [koj͂sḱi]. Grupa /ńz/ w języku polskim nie występuje.

Fonem /ŋ/ ulega obligatoryjnej frykatywizacji do [ɰ̃] (Sawicka 1988:83), np. w wyrazach wąs, kęs, wiązać, język.

Przed dziąsłową

Fonem /m/ realizowany jest bez asymilacji, o czym Sawicka milczy, np. zamsz, komża, zemrzeć.

W sekwencjach <nsz>, <nż>, <nrz> (np. w wyrazach kunszt, rynsztunek, branża, żanrze) występuje (Sawicka 1988:81):

• dziąsłowy okluzywny alofon [ṇ] fonemu /n/, np. [kuṇšt],
• dziąsłowy frykatywny alofon [ṇ̄] fonemu /n/, np. [kuṇ̄št],
• [ɰ̃] – następuje wówczas neutralizacja opozycji /n/ : /ŋ/ na korzyść /ŋ/, np. [kuɰ̃št].

Wymowa [ɰ̃] jest zdaniem Sawickiej najczęstsza, obowiązkowo występuje w wygłosie, np. melanż [melaɰ̃š] (1988:82). Rubach (1982:59) opisuje ją jako formę fonostylistyczną występującą w miejscu zwykłego [n] (zapewne dziąsłowego).

Fonem /ń/ przed /š/ obligatoryjnie realizowany jest jako [j͂], np. pańszczyzna [paj͂ščyzna]. Grupa /ńž/ w języku polskim nie występuje.

Fonem /ŋ/ przed dziąsłową ulega obligatoryjnej frykatywizacji do [ɰ̃] (Sawicka 1988:83), np. w formach gąszcz, węszyć, drążyć, węże.

Przed zadziąsłowo-palatalną

Fonem /m/ realizowany jest bez asymilacji lub z częściową palatalizacją, o czym Sawicka milczy, np. pomścić. Sekwencja /mź/ w języku polskim nie występuje.

Przed /ś/, /ź/ (np. w formach awansie, hanzie) występuje (Sawicka 1988:81):

• główny alofon [n] fonemu /n/, np. [avanśe],
• [ń] – następuje wówczas neutralizacja opozycji /n/ : /ń/ na korzyść /ń/, np. [avańśe],
• [j͂] – następuje wówczas neutralizacja opozycji /n/ : /ń/ na korzyść /ń/, np. [avaj͂śe],
• [ɰ̃] – następuje wówczas neutralizacja opozycji /n/ : /ŋ/ na korzyść /ŋ/, np. [avaɰ̃śe].

Zdaniem Sawickiej najczęstsza jest wymowa [ɰ̃], a pozostałe warianty występują rzadko, a wręcz sporadycznie.

Grupy /ńś/, /ńź/ w języku polskim pochodzą tylko z fakultatywnej asymilacji grup /nś/, /nź/, /ŋś/, /ŋź/.

Fonem /ŋ/ przed /ś/, /ź/ (np. siąść, gęś, wąziutki, więzić) występuje w postaci alofonu [ɰ̃]. W tej pozycji możliwa jest także neutralizacja opozycji /ŋ/ : /ń/ na korzyść /ń/, które występuje w postaci alofonu [j͂], np. [gej͂ś] obok [geɰ̃ś] (Sawicka 1988:84).

Jest rzeczą niezwykle interesującą z teoretycznego punktu widzenia, która umknęła uwadze autorów omawianych tu prac, że w pozycji przed /ś/, /ź/ fonem /ń/ występuje wyłącznie w postaci alofonu [j͂], jeśli reprezentuje ortograficzne <ą>, <ę>. Jednak jeśli /ń/ reprezentuje ortograficzne <n>, wówczas może występować w postaci alofonów [j͂] lub [ń]. Jednym ze sposobów opisu tego faktu językowego byłoby wprowadzenie osobnego fonemu /j͂/. W takim ujęciu różnica między fonemami /ń/ a /j͂/ byłaby bardzo osobliwa: w pewnych wyrazach występowałaby dowolna alternacja fonemów /n/ ~ /ń/ ~ /j͂/ ~ /ŋ/, podczas gdy w innych alternacja /ŋ/ ~ /j͂/. W istocie więc różnica sprowadzałaby się do sporadycznej możliwości wymowy [ńś], [ńź] w pewnych wyrazach przy braku takiej możliwości w innych wyrazach.

Uznanie /j͂/ za fonem byłoby jednak bardzo niefortunne, gdyż wymowa [ńś], [ńź] jest bardzo rzadka, a fonemy /ń/ i /j͂/ nigdy nie pozostawałyby względem siebie w czystej opozycji. Lepiej zatem uznać wymowę [ńś], [ńź] za pozanormatywną, i założyć, że jedynym sposobem realizacji fonemu /ń/ przed /ś/, /ź/ jest [j͂].

Przed welarną

Fonem /m/ nie ulega zmianom, występuje tylko przed /x/, np. czeremcha.

Przed /x́/, /x/ (np. w formach bronchit, inhibicja, koncha, inhalacja) występuje (Sawicka 1988:81):

• główny alofon [n] fonemu /n/, np. [bronx́it], [inxalacja],
• [ɰ̃] – następuje wówczas neutralizacja opozycji /n/ : /ŋ/ na korzyść /ŋ/, np. [broɰ̃x́it], [iɰ̃xalacja].

Zdaniem Sawickiej wariant [ɰ̃] jest częsty przed /x́/, rzadki przed /x/. Rubach (1982:59) opisuje go jako formę fonostylistyczną występującą w miejscu zwykłego [n]. W wygłosie na ogół wymawia się [n], np. konch [konx].

Fonem /ń/ przed /x́/, /x/ w języku polskim nie występuje.

Fonem /ŋ/ przed welarną ulega obligatoryjnej frykatywizacji do [ɰ̃] (Sawicka 1988:83), np. obwąchiwać, wąchać, pęcherz.

Przed sonorantem

Przed inną nosową

Fonem /m/ nie ulega asymilacji przed /m/, /n/, /ń/, np. immunologia, pomnę, ciemń. Przed /m´/ może występować nieznacznie zmiękczenie, np. immisja.

Fonem /n/ nie ulega asymilacji przed /m/, /m´/, /n/, np. bosmanmat, organmistrz, panna. Przed /ń/ następuje asymilacja zupełna i powstaje sekwencja /ńń/: mennica [meńńica]. Fonem /ń/ poza tym przed inną nosową nie występuje.

Fonem /ŋ/ nie występuje przed spółgłoskami nosowymi.

Przed płynną lub /w/

Fonem /m/ nie ulega asymilacjom w tej pozycji, np. mleko, drumla, omłoty,  zamruczeć.

Fonem /n/ występuje w postaci głównej [n], nie ma wyrazów z sekwencją /nw/, np. Funlandia, naprzemianległy, Henryk.

Fonem /ń/ nie występuje w tej pozycji.

W sporadycznie używanym wyrazie żanr odnotowuje się wymowę [žaɰ̃r] (Sawicka 1988:84), a zatem reprezentacja fonologiczna tego wyrazu to /žaŋr/. Poza tym fonem /ŋ/ zasadniczo nie występuje przed płynną. Ortograficzne <ął>, <ęł>, <ęl> oznaczają /ow/, /ew/, /el/. W wymowie krakowskiej zdarza się jednak, że /ŋ/ zachowuje się, i wówczas np. forma zaczęli zamiast [začeli] realizowana jest jako [začeɰ̃li] (Sawicka 1988:84).

Przed /j/

Opozycja /m/ : /m´/ ulega w tej pozycji neutralizacji, wymawiana jest spółgłoska wargowa nieznacznie spalatalizowana.

Zachodzi także neutralizacja opozycji /n/ : /ń/ przed /j/ na korzyść /ń/.

Fonem /ŋ/ nie występuje w tej pozycji.

Przed samogłoską

Istnieje szereg ograniczeń występowania fonemów nosowych przed samogłoskami. Przed /i/, /y/ dochodzi do neutralizacji opozycji /m/ : /ḿ/ oraz /n/ : /ń/, mianowicie /m/, /n/ nie występują przed /i/, natomiast /ḿ/, /ń/ nie występują przed /y/.

Fonem /ŋ/ nie występuje przed samogłoskami.

Podsumowanie

¹ – wymowa bez sekwencji /nk/, /ng/, tzw. „krakowsko-poznańska”;
² – wymowa zachowująca odróżnienie /nk/, /ng/ od /ŋk/, /ŋg/, tzw. „warszawska”.

Bibliografia

Biedrzycki 1978, Ostaszewska & Tambor 2004, Sawicka 1988, Wiśniewski 2001.