Języki indoeuropejskie i semickie - 2

Starsze języki obu analizowanych rodzin łączy istnienie specjalnego przypadka – dopełniacza. Należy tu zaznaczyć, że języki innych rodzin, nawet te, w których istnieje kategoria przypadka, wyrażają często posiadanie w inny sposób, na przykład konstrukcją ten człowiek żona-jego ‘żona tego człowieka’, w której zarówno wyraz określany, jak i określający występują w tym samym przypadku. Pewne różnice widać w pozycji obu składników. W językach semickich wyraz określany stoi zazwyczaj przed wyrazem określającym (występującym w dopełniaczu), np. (dosłownie) dom duży, dom brata. W językach indoeuropejskich przeważa kolejność odwrotna w przypadku połączenia rzeczownika z przymiotnikiem, np. duży dom, ale gdy rzeczownik określony jest innym rzeczownikiem, kolejność jest często taka sama jak w semickim, np. dom brata.

Dopełniacz w językach indoeuropejskich może mieć specjalny sufiks, z pochodzenia słowotwórczy, jak -ī w łacińskich rzeczownikach zakończonych w mianowniku na -us lub -um (ze starszych -os, -om), np. templum ‘świątynia’ – templī. Identyczny sufiks znajdziemy w językach semickich – tworzy on m.in. przymiotniki od rzeczowników oraz nazwy mieszkańców od nazw krajów (por. też końcówkę dopełniacza -i).

Czasami indoeuropejski dopełniacz posiada końcówkę przejętą od innego przypadka, np. pol. -a w wilk – wilka, z pochodzenia końcówka ablatiwu -ōd, przypadka oddalenia (od kogo? od czego?). Istnieje jednak teoria, że pierwotnym sposobem tworzenia dopełniacza była zmiana akcentu z rdzenia na końcówkę. W wyniku następującej redukcji sylab nieakcentowanych doszło następnie do powstania wtórnej końcówki dopełniacza. Rozpatrzmy przykład rzeczownika IE o znaczeniu ‘stopa’:

• faza A: M *pédos – D *pedós.
• faza B: M *peds – D *pĕdós (por. łac. pēs – pedis).

Możliwe, że przedstawionym zmianom towarzyszyła wymiana samogłosek. Niektóre dane wskazują na możliwość rekonstrukcji form fazy A jako *pódos – *pedés. W przypadku rzeczowników z sufiksami zawierającymi samogłoskę zmiany tego rodzaju doprowadziły do powstania także innych rodzajów apofonii, wskutek przesunięcia akcentu nie na końcówkę, ale na sylabę następującą po rdzeniu: M *ghost-is ‘przybysz, obcy, gość’ < *ghóstejes, D *ghosteis < *ghostéjes.

W językach semickich pierwotnie istniały 3 przypadki tworzone przy pomocy końcówek -u dla mianownika, -i dla dopełniacza i -a dla biernika, po czym w wypadku większości imion określanych jako nomina triptota mogła jeszcze następować tzw. mimacja -m wyrażająca nieokreśloność. Istniała także specjalna klasa imion zwanych nomina diptota, nieprzybierających mimacji i mających -a w dopełniaczu nieokreślonym (jak w bierniku), ale zachowujących odrębną końcówkę -i w dopełniaczu określonym. System taki zachował się w literackim arabskim, przy czym mimacja zmieniła się w nunację (-n). Por. farasun ‘koń’ i ˀāḫaru ‘inny’:

Jeżeli rzeczownik nie był określony przez przymiotnik ani przez inny rzeczownik, występował w formie zwanej status absolutus. Gdy rzeczownik był określony przymiotnikiem lub innym rzeczownikiem, tracił mimację, padający na niego akcent, a poza tym mógł przybierać specjalną formę zwaną status constructus (aramejski ma jeszcze status emphaticus z końcówką -ā niejasnego pochodzenia). Np.:

• farasun ‘(jakiś) koń’, ragulun ‘(jakiś) człowiek, mężczyzna’ (rzeczownik nieokreślony w status absolutus),
• al-farasu ‘ten (określony) koń’, ar-ragulu ‘ten człowiek’ (rzeczownik określony w status absolutus),
• farasu-r-raguli ‘koń tego mężczyzny’ (rzeczownik określony farasun w status constructus, rzeczownik określający ragulun w dopełniaczu).

Warto zwrócić tu uwagę na przesunięcie akcentu na rzeczownik w dopełniaczu. Tworzenie dopełniacza w indoeuropejskim poprzez zmianę miejsca akcentowania na dalszą sylabę nie jest dokładnym odpowiednikiem konstrukcji semickiej, można jednak dopatrzyć się między nimi pewnego związku.

Rodzaj gramatyczny

Kategoria rodzaju gramatycznego nie jest bynajmniej zjawiskiem powszechnym w językach świata. Jest wręcz odwrotnie – rodzajów nie znajdziemy na przykład w językach uralskich czy ałtajskich. Języki indoeuropejskie i semickie (a także inne języki afroazjatyckie) posiadają natomiast taką kategorię, co zbliża je do siebie.

Języki indoeuropejskie

Twierdzi się, że w języku praindoeuropejskim istniały 3 rodzaje gramatyczne: męski, żeński i nijaki. Cechę tę odziedziczyło wiele języków potomnych, w tym języki używane współcześnie. 3 wymienione rodzaje występują w sanskrycie, grece czy łacinie, a także np. w niemieckim.

Rodzaj jest cechą przypisaną każdemu rzeczownikowi. W językach, w których istnieje kategoria rodzaju, przymiotniki (i wyrazy o podobnym znaczeniu, jak zaimki wskazujące czy niektóre liczebniki) występują w różnych formach w zależności od rodzaju rzeczownika, który określają. Oto tabela obrazująca zjawisko rodzaju (kopia ze strony poświęconej polskiej gramatyce):

W pewnych językach indoeuropejskich kategoria rodzaju uległa zmianom. Na przykład języki romańskie utraciły rodzaj nijaki – posiadają zatem jedynie rodzaj męski i żeński. Angielski wykazuje co prawda ślady dawnego zróżnicowania rodzajowego w formach 3 zaimków he, she, it odpowiadających 3 dawnym rodzajom, jednak poza tym rozróżnieniem rodzaje zanikły tu całkowicie – i dlatego przymiotniki czy przedimki występują tylko w jednej formie, niezależnie od wyrazu, do którego się odnoszą.

W polskim ilość rodzajów zwiększyła się dzięki rozwojowi kategorii żywotności i osobowości. Dodatkowe różnice widoczne są w mianowniku liczby mnogiej i w bierniku obu liczb.

W języku polskim czy niemieckim każdy w zasadzie przymiotnik zdolny jest do tworzenia osobnych form odpowiadającym poszczególnym rodzajom. Natomiast w starszych językach indoeuropejskich nie zawsze tak jest. Na przykład w łacinie powiemy meus mināx frāter, mea mināx soror, meum mināx opus (‘mój groźny ojciec’, ‘moja groźna siostra’, ‘moje groźne dzieło’) – jak widać, niektóre przymiotniki w tym języku nie rozróżniają rodzajów. Czasem występują jedynie dwie formy rodzajowe – jedna, określana mianem utrum, dla rodzaju męskiego i żeńskiego, druga, neutrum, dla rodzaju nijakiego. Na przykład meus juvenis frāter, mea juvenis soror, ale meum juvene opus (juvenis – ‘młody’). Podobnie jest w języku greckim, o czym jeszcze słowo poniżej.

Do najstarszym znanych języków indoeuropejskich zaliczamy języki anatolijskie, w tym hetycki i luwijski. W językach tych w ogóle brak rodzaju żeńskiego, istnieje natomiast zróżnicowanie na utrum (inaczej genus commune – rodzaj wspólny) i neutrum (rodzaj nijaki). Dla rodzaju nijakiego charakterystyczne jest występowanie jednakowej formy dla mianownika i biernika, podczas gdy w rodzaju wspólnym (podobnie jak w męskim i żeńskim w tych językach, gdzie takowe występują) zwykle obecne są odrębne formy obu tych przypadków. Rzuca się w oczy także inne ciekawe zjawisko. Otóż imiona rodzaju nijakiego deklinacji na -a- (< IE *-o-) mają mianownik-biernik z końcówką -n < *-m, taki sam jak biernik rodzaju wspólnego tejże deklinacji. Natomiast w innych typach odmiany neutra nie mają żadnej końcówki w mianowniku-bierniku i tym różnią się od biernika w rodzaju wspólnym. Np. w hetyckim:

• rodz. wsp. M attaš ‘ojciec’, B attan – rodz. nij. MB pedan ‘miejsce’,
• rodz. wsp. M šalliš ‘wielki’, B šallin – rodz. nij. MB šalli,
• rodz. wsp. M lingaiš ‘przysięga’, B lingain – rodz. nij. MB ḫaštai ‘kość’.

Identyczne zjawisko obserwujemy w sanskrycie, grece, łacinie itd., gdy porównujemy odmianę w rodzajach męskim i nijakim, np. łac. neutrum templum ‘świątynia’ ma w MB końcówkę -um, taką samą jak w bierniku rodzaju męskiego (np. amīcum od amīcus ‘przyjaciel’), ale już neutrum mare to czysty temat bez końcówki, w przeciwieństwie do biernika rodzaju męskiego (np. piscem od piscis ‘ryba’). Narzuca się tu porównanie z semickim i podziałem istniejących tam imion na nomina triptota, przybierające mimację, oraz nomina diptota, nieprzybierające mimacji.

W językach indoeuropejskich nie ma uniwersalnych wykładników – przyrostków znamionujących rodzaj gramatyczny. Można zaobserwować regułę, że zwykle rzeczowniki rodzaju żeńskiego posiadają jakieś specjalne sufiksy, podczas gdy rzeczowniki męskie i nijakie nie muszą mieć żadnych specjalnych końcówek. W języku polskim przymiotniki posiadają ściśle określone końcówki dla poszczególnych rodzajów (-y lub -i dla męskiego, -a dla żeńskiego, -e dla nijakiego), ale podobnej reguły nie da się utworzyć dla rzeczowników. Wiele rzeczowników męskich zakończonych jest na spółgłoskę, żeńskich na -a, a nijakich na -o, -e lub -ę, ale nie jest to reguła sztywna. Na przykład

• gość jest rodzaju męskiego (męskoosobowego), ale kość – żeńskiego,
• blizna jest rodzaju żeńskiego, ale mężczyzna – męskiego (męskoosobowego),
• cielę jest rodzaju nijakiego, ale książę – męskiego (męskoosobowego),
• leczo jest rodzaju nijakiego, ale gauczo – męskiego (męskoosobowego),
• bliźni jest rodzaju męskiego, ale pani – żeńskiego,
• boa wbrew formie nie jest rodzaju żeńskiego, ale męskiego (w znaczeniu ‘rodzaj węża’) lub nijakiego (w znaczeniu ‘szal’).

Jeszcze gorzej jest w łacinie. Tu bowiem nie da się znaleźć ścisłych reguł nawet dla przymiotników. Często rodzaj męski oznacza końcówka -us, żeński -a, nijaki -um, ale istnieje również spora grupa przymiotników o innych zakończeniach rodzajowych (przykłady podano wyżej).

W grece przymiotniki o trzech zakończeniach mają końcówki -os, -ē (-ā), -on (ściśle odpowiadające łacińskim -us, -a, -um), istnieją jednak przymiotniki zakończone w rodzaju męskim na -os, lecz nieposiadające w ogóle formy żeńskiej (i używające formy męskiej dla rodzaju żeńskiego). Porównaj:

• kalós, kalḗ, kalón – ‘piękny’,
• díkaios, dikaíā, díkaion – ‘sprawiedliwy’, ale:
• éndoksos, éndoksos, éndokson – ‘sławny’.

W językach nowożytnych największe różnice istnieją między rodzajem żeńskim a pozostałymi – na przykład w polskim rodzaj męski i nijaki ma identyczne formy w większości przypadków zależnych. Sytuacja ta prowadzi nawet do zaniku osobnego rodzaju nijakiego. Natomiast w językach dawniejszych ważniejsze były różnice między rodzajem nijakim a dwoma pozostałymi. I tak, w rodzaju nijakim prawie bez wyjątku nie istniała osobna forma mianownika ani wołacza – oba te przypadki były równe biernikowi. Przymiotniki o dwóch zakończeniach posiadały zawsze jedną odrębną formę dla rodzaju nijakiego, a drugą dla męskiego i żeńskiego. Końcówka mianownika -s (tzw. końcówka sygmatyczna) nie występowała pierwotnie nigdy w rodzaju nijakim – por. łac. juvenis, juvenis, juvene ‘młody’ lub gr. glykýs, glykeĩā, glyký ‘słodki’. Formy w rodzaju łac. mināx przeniesiono wtórnie do rodzaju nijakiego, zastępując wcześniejsze *mināc, ponieważ forma ta występowała jedynie wyjątkowo z uwagi na znaczenie przymiotnika (podobnie w greckim przymiotnik o 1 zakończeniu pénēs ‘ubogi’ i inne, praktycznie w rodzaju nijakim nieużywane).

Ciekawych obserwacji dostarcza sanskryt. Łacińskim końcówkom wielu przymiotników -us, -a, -um i greckim -os, -ē (-ā), -on odpowiadają tam -as, -ā, -am (z uwagi na sandhi międzywyrazowe końcowe -s występuje najczęściej w postaci -ḥ i stąd wiele źródeł podaje -aḥ, -ā, -am), jednak w bardzo wielu przypadkach forma żeńska kończy się na -ī, nie na -ā. Na przykład

• navas, navā, navam – ‘nowy’, ale
• vāsantas, vāsantī, vāsantam – ‘wiosenny’.

Podobnie zachowują się rzeczowniki oznaczające osoby: devas to ‘bóg’, devī – ‘bogini’, podobnie kumāras – ‘chłopiec’, kumārī – ‘dziewczyna’. Można wręcz stwierdzić, że w sanskrycie końcówka -ī pełni ogólną funkcję feminizacyjną analogiczną jak -a w języku polskim – dlatego do męskiej formy balī < *balins ‘silny’ i nijakiej bali, balin dorobiono żeńską balinī. Samogłoska -i- wprowadzana jest do pewnych przyrostków nawet wtedy, gdy końcówką jest -ā, np. pācakas ‘kucharz’, ale pācikā ‘kucharka’.

Przyrostek rodzaju żeńskiego -ī, -īk, -ikā zostawił zresztą ślady w innych językach: stąd pol. bóg – bogini, pan – pani, ale i łac. inventor ‘wynalazca’ – inventrīx ‘wynalazczyni’. Wydaje się on bardziej starożytny od -ā, które rozprzestrzeniło się w nowszych formacjach. Prawdopodobnie są z nim także związane końcówki żeńskie: litewska -ė i łacińska -ē-s.

Jest rzeczą charakterystyczną, że mianownik utworzonych przy pomocy przyrostków -ā, -ī był asygmatyczny, tj. nie przybierał zwykłej końcówki -s (porównaj jednak kilka sanskryckich wyjątków w rodzaju lakṣmīs ‘szczęście’, tantrīs ‘struna’ oraz łac. -ēs, o niepewnym zresztą pochodzeniu). Należy przypuszczać, że pierwotną ich formą było -aə, -iə < -aH, -iH. Drugi z nich, -ī, utworzony był więc przez dwa sonanty, i w rezultacie mógł w szczególnych przypadkach (pierwotnie po pojedynczej spółgłosce) przybierać postać -jə, którą widzimy w greckich wyrazach moũsa, moĩra < *montjə, *morjə. W sanskrycie istnieje także grupa wyrazów rodzaju żeńskiego, utworzonych przyrostkiem -ū, mają one jednak mianownik sygmatyczny, np. vadhūs ‘narzeczona’, śvaśrūs ‘teściowa, świekra, matka męża’.

Należy na koniec podkreślić, że przyrostki rodzaju żeńskiego zdają się tworzyć także liczbę mnogą rodzaju nijakiego. Pierwotnie wyrażał ją rzeczownik zbiorowy i dlatego forma ta składniowo była traktowana jako liczba pojedyncza. Najczęstszym wykładnikiem liczby mnogiej rodzaju nijakiego jest -ā, widoczne np. w językach słowiańskich (pol. -a w słowa, imiona, cielęta). Jednak w grece i łacinie znajdziemy krótkie -a, a w sanskrycie -i, wywodzące się z IE *-ə < *-H. Por. także wed. vanā (skr. vanāni, lp vanam ‘woda’, temat na -a-), vārī (skr. vārīṇi, lp vāri ‘woda’), madhū (skr. madhūni, lp madhu ‘miód’), z długimi samogłoskami wywodzącymi się od połączeń z laryngalną.

Języki semickie

Cechą charakterystyczną wszystkich języków semickich jest występowanie 2 rodzajów gramatycznych: męskiego i żeńskiego. Tylko nieliczne rzeczowniki rodzaju żeńskiego pozbawione są wykładników morfologicznych (sufiksów) rodzaju żeńskiego. W arabskim należą tu nazwy częśći ciała, np. ˁajnun ‘oko’, ˀud̲nun ‘ucho’, jadun ‘ręka’, riglun ‘noga’, niektórych zwierząt, np. ḍabuˁun ‘hiena’, ˀarnabun ‘zając’ i inne, np. šamsun ‘słońce’, nārun ‘ogień’.

Istnieje kilka przyrostków używanych do tworzenia rodzaju żeńskiego:

1. Sufiks -t, np. arab. ˀuḫtun ‘siostra’ (ˀaḫun ‘brat’), bintun ‘córka’ (ibnun ‘syn’).
2. Sufiksy wtórne -at, -it, -ut, powstałe z połączenia -t z elementami słowotwórczymi.
3. Jest rzeczą dyskusyjną, czy istniał kiedykolwiek w semickim odrębny sufiks -ā lub -ah oznaczający rodzaj żeński. Warto jednak zauważyć, że w arabskim końcówka większości rzeczowników rodzaju żeńskiego -atun nie jest zapisywana literą t, ale specjalnie zmodyfikowaną literą h. Dziś w miejscu pisanego -atun występuje wymowa -ā, przy czym zjawisko to wydaje się bardzo stare. Podobnie jest w hebrajskim, gdzie od czasów biblijnych zamiast oczekiwanego *-āṯ mamy -āh w pisowni, a -ā w wymowie. Ciekawe jest także, że w aramejskim występują dwie odrębne grupy rzeczowników żeńskich. W pierwszej mamy st. abs. -ā, st. constr. -aṯ, st. emph. -tā, w drugiej grupie zaś st. abs. = st. constr. -āṯ i st. emph. -āṯā, np. məd̲īnā, məd̲īnaṯ, məd̲ittā ‘kraj’, ale mənāṯ, mənāṯ, mənāṯā ‘dola’. Być może w pierwszej grupie odnajdujemy stary sufiks -ah wymieniający się z -t, a w drugiej grupie – złożony sufiks -at.
4. Sufiks -āˀ, zachowany np. w niektórych przymiotnikach arabskich, jak ḥamrāˀu ‘czerwona’ (aḥmaru ‘czerwony’). Formy te należą do kategorii nomina diptota, stąd brak nunacji (-n). Ten sam sufiks -āˀ wykorzystywany jest do tworzenia pewnych form liczby mnogiej, np. šuˁarāˀu ‘poeci’ (lp šaˁirun), aṣdiqāˀu ‘koledzy, przyjaciele’ (lp. ṣadīqun). W etiopskim występuje (jako końcówka -ā) w niektórych nazwach abstrakcyjnych (ḥanṣā ‘budownictwo’) i konkretnych (ḥamadā ‘śnieg’). W hebrajskim jego odpowiednikiem jest zakończenie występujące w nazwach miast o postaci -ō (hebrajskie -ō- jest tu rezultatem regularnego rozwoju fonetycznego semickiego -ā-; samogłoskę tę zapisuje się też -ô- z uwagi na przypuszczalną wymowę odrębną od zwykłego -ō- < -u-, oraz z uwagi na osobliwości ortografii hebrajskiej).
5. Sufiks -āj występuje w arabskim (-ā w wymowie, -aj w pisowni). Sufiks ten tworzy żeńskie formy stopnia wyższego (elativus), np. ḥusnā(j) ‘przepiękna’ (forma męska aḥsanu ‘przepiękny’, stopień równy ḥasanun ‘piękny’). Przymiotniki tworzone przyrostkiem -ānu (są to, podobnie jak formy stopnia wyższego, nomina diptota) również mają -āj w rodzaju żeńskim: kaslānu ‘leniwy’, kaslā(j) ‘leniwa’. Wreszcie rzeczowniki żeńskie zakończone na -āj tworzą nazwy czynności o zabarwieniu biernym: d̲ikrāj ‘wspominanie’. W etiopskim analogiczny sufiks -ē występuje w takich rzeczownikach, jak ˀarwē ‘zwierzę’, nāgē ‘słoń’, šarwē ‘pień drzewa’, sarwē ‘wojsko’, gīzē ‘czas’, massalē ‘porównanie’. W końcu w hebrajskim i aramejskim występują sufiksy -aj, -ē, ale także w imionach męskich, np. hbr. ˀarjē ‘lew’, ḥōraj ‘rodzaj tkaniny’, aram. ˀoḥrē ‘inna’.
6. Sufiks -ī (-i) tylko śladowo występuje samodzielnie: w arab. bezokolicznikach używanych jako wykrzykniki, np. nazāli ‘zejść!’, tarāki ‘zostawić!’, w arab. wykrzyknikach mających charakter epitetów odnoszących się do kobiet, np. ja fagāri ‘o występna!’, lakāˁi ‘nikczemna!’. W innych przypadkach pierwotne -ī zostało rozszerzone do postaci -ijjatun. W aramejskim -ī występuje tylko w status absolutus pewnych rzeczowników, np. debbōrī ‘pszczoła’; w innych formach dochodzi zwykły sufiks -t oznaczający rodzaj żeński. Nie wiadomo, czy mamy tu do czynienia z redukcją -t, czy też z zachowaniem pierwotnej nierozszerzonej formy sufiksu.
7. Sufiks -ū występuje w aramejskim w nazwach abstrakcyjnych w status absolutus, np. tajbū ‘dobro’ (st. constr. tajbūṯ, st. emph. tajbūṯā), malkū ‘państwo’. Poza tym języki semickie znają tylko postać -ūt, być może wtórnie rozszerzoną. Przykłady: akad. bēlūtu ‘państwo’, hbr. malkūṯ ‘państwo’, arab. malakūtun.

Uderzają zwłaszcza stosunki panujące w języku hebrajskim. Tam wielu rzeczownikom rodzaju męskiego z końcówką zerową odpowiadają często żeńskie rzeczowniki z końcówką -ā, co do złudzenia przypomina stosunki panujące w pewnych językach indoeuropejskich, m.in. w polskim: pār ‘byk’ – pārā ‘krowa’; ˁēg̲el ‘cielak’ – ˁeg̲lā ‘jałówka’, sūs ‘koń’ – sūsā ‘klacz’.