Nieindoeuropejskie słownictwo w germańskim

Cały szereg przytaczanych niżej informacji zaczerpnięto z niedostępnej obecnie strony http://www.muw.edu/~rmccalli/subsGerIntro.html. Jej autor wyraźnie nie dysponował przykładami nawiązań do innych języków indoeuropejskich, zwłaszcza do słowiańskich. Część przykładów jednak pochodzi z innych źródeł (zob. np. Germanic substrate hypothesis, prace Vennemanna, jak Languages in prehistoric Europe north of the Alps).

Praojczyzna Indoeuropejczyków raczej nie pokrywała się z praojczyzną Germanów. Za tą ostatnią uważa się zwykle południową Szwecję, a także Danię i północne Niemcy. Jeśli nawet mija się to nieco z prawdą, i tak obszar ten był w stosunku do praindoeuropejskiego nieco peryferyjny. Nie przeczą temu nawet dość fantastyczne pomysły Renfrewa, który utrzymuje, że ludy indoeuropejskie zaczęły zasiedlać Europę już 6 tysięcy lat p.n.e.

W każdym razie przed przybyciem Indoeuropejczyków mieszkała tam jakaś inna ludność (o tym niżej), istniała też zapewne jakaś kultura – materialna i duchowa. Gdy jakiś język zostanie przyniesiony na teren zajmowany przez inny język, liczne zapożyczenia z języka autochtonów do języka najeźdźców (jakkolwiek rozumieć to słowo), a także zmiany fonetyczne i gramatyczne, są rzeczą naturalną. Dlatego w językach indyjskich tak dużo jest zapożyczeń drawidyjskich i austroazjatyckich (języki munda), dlatego celtycki tak bardzo „wyrodził się” z indoeuropejskiego typu. Dlatego też mamy przesuwkę w germańskim i mnóstwo wyrazów nieindoeuropejskiego pochodzenia tamże.

Nie wiadomo, czy zapożyczeniu uległo 25% słownictwa czy więcej (np. uczony niemiecki Feist w latach 20-tych XX wieku twierdził, że 1/3, w pewnych nowych pracach pomija się jednak w ogóle problem takiego słownictwa). Ciekawsze jest, że z analizy tegoż zapożyczonego słownictwa można wyciągnąć szereg wniosków (o ile w ogóle można…). Otóż Protogermanie zapożyczali przede wszystkim terminy dotyczące „wyższych” form kultury (np. rolnictwa), co jest zresztą jednym z argumentów przeciw obrazoburczym hipotezom Renfrewa. Analiza językoznawcza pokazuje wyraźnie, że rolnictwa uczyli się Indoeuropejczycy (nie tylko Pragermanie) od ludów, które zastawali na swoich nowych siedzibach, bynajmniej nie od ludów mezolitycznych.

Indoeuropejczycy byli ludem pasterskim, w mniejszym stopniu rolniczym. Na poparcie tej tezy jest wiele argumentów. Ograniczę się tu do podania jednego, dostarczonego przez języki germańskie. Otóż indoeuropejski rdzeń *aǵ- (niezachowany w słowiańskim) znaczył pierwotnie ‘pędzić, poganiać’ (zwierzęta) – tak w jęz. indoirańskich, wtórnie także ‘działać’ (por. akcja z łaciny). W każdym razie żadne ze znaczeń tego rdzenia nie wiąże się z uprawą ziemi. Wyraz rozszerzony o -ro- (*aǵro-, w PG *akra-) miał też znaczenie ‘połać ziemi, łąka, pole nieuprawne, na którym wypasa się zwierzęta’. Pięknego przykładu dostarcza XIV-wieczna niemczyzna: w Biblii czytamy: „merckt die lilien des ackers” ‘przypatrzcie się liliom na polu’ – wiadomo, że na ziemi uprawnej lilie nie rosną. Dziś Acker to już tylko ‘rola, pole orne’.

Identyczna zmiana znaczenia nastąpiła (wcześniej) w łacinie (ager) i grece (agrós). Jak widać, w językach tych na oznaczenie pola uprawnego użyto słowa, które wcześniej oznaczało łąkę. Mogło to nastąpić dopiero wtedy, gdy dany lud zajął się rolnictwem. Grecy i Rzymianie zrobili to jeszcze w epoce prehistorycznej, stąd u nich *aǵro- znaczy już tylko ‘pole uprawne’. Natomiast Germanie dłużej trzymali się pasterstwa – uprawą ziemi zajęli się tak późno, że jeszcze w XIV wieku termin ‘łąka’ wciąż zachowywał swoje znaczenie.

Podsumowując: to nie Indoeuropejczycy przynieśli neolit do Europy. To ludy przedindoeuropejskie wprowadziły do Europy rolnictwo z Anatolii. Wbrew temu, co opowiada Renfrew, nie mogli to być Indoeuropejczycy, gdyż ci dopiero uczyli się rolnictwa od ludów tubylczych. Nie dziwi więc, że wśród germańskich (i nie tylko!) terminów rolniczych znajdziemy moc zapożyczeń, często z niezidentyfikowanego źródła.

Ciekawe jest, że nie było raczej jednego, konkretnego źródła zapożyczeń. W „leksykalnej inwazji” na protogermański uczestniczyły prawdopodobnie różne języki, bo też i ludność przedindoeuropejskiej Europy nie była jednolita etnicznie. W tym kontekście wymienia się:

1. ugrofiński, używany w Europie północnej;
2. “Vasconic” czyli prabaskijsko-akwitański, którym mówiło się nie tylko w Pirenejach, ale i w przynajmniej części Francji, Szwajcarii, Niemiec;
3. tyrreński, tj. przodek etruskiego i bliskiego mu retyckiego; tu wpływ na germański wydaje się być znikomy, na łacinę – o wiele silniejszy;
4. języki nieznanych nam dziś rodzin językowych (większość nieindoeuropejskiego słownictwa Germanów nie ma żadnej etymologii);
5. a także – i to jest niezmiernie ciekawe – jakiś język semito-chamicki (czyli afro-azjatycki).

Nawiasem mówiąc, potwierdza to hipotezę o stosunkowo odległych związkach genetycznych indoeuropejsko-semickich (wbrew Bańkowskiemu!) przy znacznie bliższych (mówimy tu o, powiedzmy, 10 tysiącach lat, a więc o czasach, gdy w Europie wciąż zalegały resztki lądolodu!) indoeuropejsko-kartwelsko-uralsko-ałtajsko-drawidyjskich. Zbieżności semicko-indoeuropejskie (przy okazji: nie semito-chamicko-indoeuropejskie!) leżą bowiem głównie w warstwie słownictwa (a nie gramatyki, znów wbrew Bańkowskiemu), a to wskazuje raczej na zapożyczenia niż bliskie pokrewieństwo.

Mało tego, większość tych leksykalnych zbieżności dotyczy właśnie języków germańskich i nie jest obecna w innych gałęziach języków indoeuropejskich – co również przeczy bliższym związkom genetycznym. Ludy poprzedzające Germanów i Celtów na ich późniejszych siedzibach to między innymi potomkowie twórców megalitów, a ich języki mogły być spokrewnione z późniejszymi językami semickimi. Takim „semitoidalnym” (Semitish – zob. mapkę poniżej) językiem był prawdopodobnie przedgrecki język Krety, znany z napisów w piśmie linearnym A. Tekstami sporządzonymi w tym piśmie zajmował się przed ok. 20 laty niejaki Benon Zbigniew Szałek, zbadał on też strukturę języka, który z użyciem tego pisma był notowany.

Mapka pochodzi z nieistniejącej już witryny Glena Gordona.

Na poparcie takiej śmiałej hipotezy można przytoczyć jeszcze jeden argument. Otóż w językach semickich do dziś orzeczenie często poprzedza podmiot, ta sama cecha języków celtyckich może być więc wynikiem wpływu semitoidalnego języka nieindoeuropejskich ludów Europy zachodniej.

Uwagi:

1. Gwiazdka (*) oznacza wyrazy pragermańskie i protogermańskie.
2. W językach germańskich zaszła tzw. przesuwka spółgłosek, w związku z tym na mocy reguły Raska-Grimma:
   • IE bh, dh, gh odpowiadają germ. b, d, g (w ang. też y w pewnych warunkach),
   • IE b, d, g odpowiadają germ. p, t, k, zaś
   • IE p, t, k odpowiadają germ. f, þ, h („þ” to litera runiczna i staroangielska zwana thorn, oznaczająca bezdźwięczne ang. th, np. w thing).
   Po samogłosce nieakcentowanej zamiast f, þ, h, s mamy b, d, g, z (reguła Vernera). W górnoniemieckim zaszła druga przesuwka, tak że angielskim th, t, d odpowiadają odpowiednio niemieckie d, z ([ts]; czasem s), t, podobnie mamy ang. p – niem. (p)f, ang. k – niem. ch (2. przesuwka jest mniej powszechna i w wielu pozycjach nie zaszła). Niech więc nikogo nie szokuje etymologiczne zestawienie pol. do, dwa – ang. to, two – niem. zu, zwo (zwei) albo IE *dhub- (por. pol. dno < *dhubno) – ang. deep – niem. tief.

Wiele przykładów zestawionych przez autora omawianej witryny wzbudza wątpliwości. W pewnych przypadkach jednak etymologie indoeuropejskie wydają się bardzo naciągane. Kontynuujmy, z tym ważnym zastrzeżeniem.

1. Szereg wyrazów, gł. słownictwa morskiego, technicznego i związanego z instytucjami społecznymi, ma pochodzić z przedindoeuropejskich języków Europy zachodniej. Podobne wyrazy znane są czasem w celtyckim. Często istnieją nawiązania w baskijskim lub/i w językach semito-chamickich (zob. też tutaj). Tu wymienia się np.:

• *aik- ‘dąb’ (ang. oak, gr. aigilōps, może IE *aig-);
• *akwesī ‘siekiera’ (ang. axe, goc. aqizi, gr. aksinē, łac. āscia, jakoby IE *agʷ(e)si-, jednak por. akad. ḫaṣṣīnu ‘siekiera’, a zwłaszcza bask. aizkora ‘t.s.’; zob. też hiszp. hacha, fr. hache, gr. pélekys, gen. pelékeōs ‘topór’, oraz o wyrazie słowiańskim);
• *erþō ‘ziemia’ (ang. earth, por. arab. ˀarḍun [ḍ = d emfatyczne], hbr. ˀereṣ; ale też gr. era ‘ziemia’ i wal. erw ‘pole’);
• *gerstō ‘jęczmień’ (niem. Gerste; związane z naszym groch?);
• *īsa- ‘lód’ (ang. ice, ale też aw. isu- ‘lodowy’, ros. inej ‘szron’ < IE *eis-, *ein-);
• *kalba- ‘cielę’ i ‘łydka’ (ang. calf, może IE *golbhos od rdzenia *gel- ‘rosnąć, puchnąć’, jednak także akad. alpu ‘bydło’, fenic. ˀ-l-p ‘wół’);
• *knība- ‘nóż’ (ang. knife, może też litew. gnaibis ‘uszczypnięcie’ < IE *gneibh-);
• *leþra- ‘skóra wyprawiona’ (ang. leather, niem. Leder, związane ze stir. lethar, wal. lledr);
• *marxa- ‘koń’ (ang. mare ‘klacz’ < *marhī-; tylko w germ. i w celt.: ir. marc, wal. march; istnieją nawiązania w różnych językach: fiń. märä, mong. moŕ ‘koń’< *mori, koreań. mal < śkoreań. mằr, arab. muhrun ‘źrebię’, akad. mūru);
• *mel(u)ka- ‘mleko’ (ang. milk, germ. zapożyczone do słowiańskiego, obok dawnego młodziwo ‘siara’ zamiast *młoziwo od IE *melHǵ- ~ *mlaHǵ-t-, łac. lāc, lactis, gr. gala, galaktos (z niejasnym g-); wyraz ten zawędrował do wielu języków i trudno znaleźć jego źródło, np. arab. malaǧa ‘ssać’, gruz. rʒe ‘mleko’ < *mlǵe itd.);
• *paþ- ‘ścieżka’ (ang. path, niem. Pfad, może z irań. path- spokr. z pol. pątnik, ros. put' ‘droga’, łac. pons < *pont-s ‘most’, gr. pontos ‘morze, droga wodna’; ale także akad. padānu ‘ścieżka’; bask. haran < *padan oraz chant. pănt, komi pad-vež ‘rozstaje’);
• *plōga- ‘pług’ (ang. plough, niem. Pflug, jakoby z retyckiego plaumoratum u Pliniusza, z germ. wyraz słow. oraz langobardzkie plovum);
• *skenka-, *skenkō- ‘udo’ (wiązane z bask. zango ‘noga, stopa’, zob. jednak niżej);
• *stenkwan- ‘pchać’ (goc. stigqan, ze zmianą znaczenia niem. stinken, stang. stincan, ang. stink ‘śmierdzieć’, z domniemanego waskońskiego *stunkwa-, dziś bask. zunka ‘pchać, spychać’);
• *walljō, *kwellō (ang. well ‘studnia’, niem. Quelle ‘źródło’, może IE *Hwel-, por. łac. volvere ‘kręcić się’, ale też hbr. gal ‘fala; źródło’);
• *xakō, *xōka- ‘hak’ (ang. hook, może IE keg-);
• *xūsa- ‘dom’ (ang. house, niem. Haus, może IE *(s)keu-s- ‘pokrywać’, łac. cutis ‘skóra’, gr. skytos ‘skóra wyprawiona’, jednak także akad. ḫussu ‘chata’);
• *xwelp- ‘szczenię’ (ang. whelp, znane w celtyckim – wal. colwyn, być może związane z semickim – arab. kalbun ‘pies’).

Ponadto w topografii można znaleźć elementy pochodzenia prabaskijsko-akwitańskiego:

• *bard-, *part- (Partenkirchen, Partnach, Bardenbach, może też pol. Bardo; por. bask. barta, parta ‘bagno’);
• *mun- (München, Monkton w Anglii, Mugnone w Toskanii, Muñecas w Baskonii, por. bask. mun- ‘brzeg rzeki, wzniesienie’).

2. Szereg wyrazów ma odpowiedniki ugrofińskie (a czasem i w innych językach), np.:

• *ajrō- ‘wiosło’ (ang. oar) – fiń. airo (może IE *ojer- od rdzenia *ei- ~ *oi- ‘pręt, kij’, zaświadczone w gr. oiēion ‘ster’, stpol. oje ‘dyszel’);
• *aiþ- ‘matka’ (gockie áiþei) – fiń. äiti (bez etymologii IE, ale i szerzej nieznane w UF, zwykle uważane tam za pożyczkę germańską);
• *aruta-z, *arutja-n, *arutja-taugō ‘ruda’ (stang. ōra, ang. ore, szw. örtug, niem. Erz); to samo w pol. ruda (wtórnie skojarzone z rudy), łac. raudus ‘kawałek miedzi’, stisl. rauði, fiń. rauta, hbr. ˀārād ‘spiż, brąz’, sum. urudu ‘miedź’;
• *buja- ‘chłopak’ (ang. boy) – fiń. poika ‘chłopiec, syn’, poja ‘dziecię’, węg. fiú ‘chłopak’;
• *elda- ‘klacz’ (snord. jalda) – PBF *ältä, mordw. älďä;
• *fata- ‘garnek’ (ang. fat, vat ‘kadź, cysterna, zbiornik’, niem. Fass ‘beczka’, sgn. faʒ, stnord. fat ‘naczynie, pokrywa, ubranie’, por. też litew. púodas, łac. pōtus ~ pottus ‘kubek, naczynie do picia’, skąd ang. pot) – fiń. pata ‘garnek’, chant. put, węg. fazék;
• *fela-, *felþa- ‘pole’ (ang. field) – węg. föld, fiń. pelto (ale także pol. pole, łac. plānus ‘równy, płaski’ i łac. palma, gr. palamē ‘otwarta dłoń’ < IE *pelH-t-, *polH-j-, *pl̥H-n-, *pl̥H-m-);
• *furxtī, furxtō ‘strach’ (ang. fright, może IE *perg-, ale także akad. puluḫtu ‘strach’, fiń. pelkää ‘bać się’, węg. pél);
• *ja ‘i’ (goc. ja) – fiń. ja;
• *laiwirk- ‘skowronek’ (ang. lark, stang. lāverce, hol. leeuwerik, śniderl. lēwerke, niem. Lerche, sgn. lērahha, lērihha, stisl. lævirki, skąd też zapewne port. i galic. laverca) – fin. leivo, leivonen, est. lõoke (por. też galijskie alauda zapożyczone do łacińskiego, z przedrostkowym a- jak i w niektórych innych zapożyczeniach, por. fr. alouette, stfr. aloe, wł. allodola, w hiszp. zniekształcone do alondra, w katal. do alosa, w rumuń. ciocârlie zupełnie innego pochodzenia);
• *lamba- ‘jagnię’ (ang. lamb, niem. Lamm) – fiń. lammas, gen. lampaan ‘owca’ (wątpliwe czy IE *lonbhos- od rdzenia *elH- jak w pol jeleń i łania, gr. elaphos; podobnie problematyczny związek z IE nazwą łosia, *Halḱ-; twierdzenie, że wyraz fiński jest pożyczką z germańskiego, nie jest przekonujące, skoro etymologia wyrazu germańskiego pozostaje ciemna);
• *lem-, *lem-d- ‘lipa’ (ang. lime, linden) – fiń. lehmus, mordw. ĺevš, ĺevoš < *lemš-, *lemeš-;
• *leuf- ~ leub- ‘liść’ (ang. leaf) – węg. levél ‘liść, list’, fiń. leve (gen. lepeen) ‘drzazga, łuska, listek, płatek’;
• *paitō ‘odzienie, koszula’ (stnord. peita) – fiń. paita ‘koszula’; por. goc. paída, scytyjsko-gr. baitē;
• *pixla- ‘jarzębina, wierzba’ (niem. Pielbeerbaum ‘jarzębina’ z nord., stnord. píll ‘wierzba’, ‘topola’) – est. pihl ‘jarzębina’, fiń. pihlaja, pihlava, maryj. pizle, udm. paleź, mans. paśar < PUF *pićla; udm. puč́i ‘bazia’, zyr. paća ‘wierzba’, węg. füz < PUF *pećɜ;
• *pusk- ‘pchać’ (ang. push; zazwyczaj wywodzone od fr. pousser < łac. pulsāre, skąd jednak sh?) – fiń. puske- ‘bóść, pchać rogami’;
• *reba- ‘lis’ (stnord. refr, szw. räv) – fiń. repo, gen. revon (dziś rzadkie), może także węg. róka; por. też hiszp. raposo ‘lis’;
• *reus(j)ō-, *rūsō- ‘żak, więcierz, sieć’ (niem. Reuse, sgn. rūsa, riusa, czasem wiązane z IE *reu- ‘śpieszyć się’) – fiń. rysä;
• *saiþa- ‘czary’ (stnord. seið, seiðr) – fiń. seita;
• *senawō- ‘ścięgno’ (ang. sinew, niem. Sehne, łączone też z łac. saeta ‘szczecina’) – fiń. suoni ‘żyła, ścięgno’, komi se̮n, węg. ín;
• *sōta- ‘wojna’ (stnord. sóta) – fiń. sota;
• *sulgja- ‘brosza’ (stnord. sylgja) – fiń. solki ‘sprzączka, klamra’;
• *tipo- ‘koniuszek’ (ang. tip, niem. Zipfel ‘cypel’), prawdopodobnie pokrewne *tupa-;
• *tupa- ‘kępka włosów na głowie; szczyt’ (ang. top ‘szczyt’, niem. Zopf ‘warkocz; wierzchołek’) – saam. čuppa ‘szczyt czapki’, stwęg. csúp ‘wzgórze’, dial. ‘wierzchołek’ (etymologia IE *dubo-, *dumbo- mało prawdopodobna z uwagi na dwie dźwięczne, w tym *b);
• *xaigar- ‘czapla’ (sgn. heigir, stnord. hegri, ang. heron ze stfr. hairon, co z kolei z frank. heigro) – fiń. haikara (możliwy związek z walij. crehyr, wówczas protoforma *kraik-);
• *xansō- ‘oddział wojska’ (goc. hansa, niem. Hanse ‘Hanza’) – fiń. kansa ‘lud, naród’;
• *xelpan- ‘pomagać’ (ang. help, niem. helfen) – fiń. helppo ‘lekki, łatwy, tani’ (etymologia z IE *elb- nie przekonuje);
• *xudjō- ‘chata’ (niem. Hütte, ang. hut, prawdopod. zapoż. z sgn. przez francuski) – fiń. kota ‘chata’, chant. kat, ẋat ‘dom’, węg. ház;
• ang. choke ‘dusić, dławić’ (stang. aceocian) – udm. ʒ́okal- ‘dusić się, tonąć’, chant. čäkən-, węg. *čäk- (związane jakoby z cheek ‘policzek’);
• ang. chop ‘rąbać, rozłupywać’, pożyczka z płn.fr. choper – saam. čuoppa ‘rąbać, rozłupywać’, węg. csap ‘uderzać’ (jakoby z łac. *cuppāre od *cuppum ‘czaszka’, cuppa ‘czasza’, ale przejście łac. *cu- w płn.fr. cho- jest wątpliwe).

Problem, skąd dokąd wędrowały te (i inne) wyrazy, pozostaje często otwarty; podobieństwo może także wynikać z odległego pokrewieństwa językowego. W językach ugrofińskich można znaleźć odpowiedniki wielu wyrazów indoeuropejskich (w tym słowiańskich czy irańskich). Jest to temat zasługujący na osobne przedstawienie. W każdym razie wpływem uralskim (jeśli nie wprost: ugrofińskim) tłumaczy się zwykle:
a) germańskie przesuwki spółgłoskowe (patrz wyżej),
b) inicjalny akcent ekspiratoryczny (w węgierskim czy fińskim też akcentuje się stale pierwszą sylabę),
c) uproszczenie gramatyki, zwłaszcza znaczne uproszczenie koniugacji – 2 czasy (teraźniejszy i przeszły, jak w ugrofińskim).

3. Istnieje wiele wyrazów, których źródeł nie sposób dziś odszukać. Oto lista, zawierająca niektóre z nich:

• *abara- ‘cienkie piwo’ (stnord. afr);
• *abja-, *aban-, *abjō- ‘odpływ’ (ang. ebb, niem. Ebbe, może od IE rdzenia *apo ‘od’);
• *aiþa- ‘przysięga’ (ang. oath, IE *oi-to- od *ei- ‘iść’?, por. też tur. ant, mong. andgaj ‘t.s.’);
• *aiþuma- ‘zięć’ (niem. Eidam, może związane z poprzednim, por. mong. and ‘przyjaciel’ wobec andgaj ‘przysięga’);
• *aþala- ‘szlachta, szlachectwo’ (niem. Adel, stang. æþele, wiązanie z IE *at- ‘ojciec’ naciągane);
• *ǣþī ‘edredon’ (ang. eider z nord., nie ma etymologii IE);
• *ǣla- ‘węgorz’ (ang. eel, niem. Aal, nie ma etymologii IE);
• *baina- (ang. bone ‘kość’, niem. Bein ‘noga’, nie ma etymologii IE);
• *baita- ‘łódź’ (ang. boat, może IE *bheid- ‘rozłupać pień drzewa’);
• *baka- (ang. back ‘tył’);
• *balka- ‘belka’ (ang. balk, z germ. też wł. balcone, pol. bal, belka, balkon; może IE *bhel-g-, łac. fulcrum ‘łoże, podpora’, gr. phalanx);
• *barō- ‘pan, baron’ (z germ. do łaciny, skąd z powrotem do ang.; od IE *bher- ‘nosić’?);
• *baunō ‘fasola’ (ang. bean, niem. Bohne);
• *blōþa- ‘krew’ (ang. blood, może IE *bhlē- ~ *bhelH- ‘puchnąć’, por. łac. follis ‘worek’);
• *braida- ‘szeroki’ (ang. broad);
• *brauda- ‘chleb’ (ang. bread, może od rdzenia IE *bhreu- ‘fermentować’, łac. fervēre ‘gotować się’);
• *brisō- ‘bryza’ (niem. Brise, ang. breeze zapożyczone z holenderskiego lub fryzyjskiego, nie ma etymologii IE);
• *brūdi- ‘narzeczona, panna młoda’ (ang. bride);
• *bugi-, *buga- ‘łuk’ (ang. bow, może IE *bheuǵh- ‘zginać’, obok *ǵheubh-, por. PS *gybati);
• *bugja- ‘gruby, nabrzmiały’ (ang. big ‘duży’, może od IE *bheu-k-, por. łac. bucca ‘policzek’);
• *bugjan- ‘kupować’ (ang. buy, może związane z bow ‘łuk’);
• *buli- ‘byk’ (niem. Bulle, ang. bull, stang. bula, nord. boli; wyraz może być związany (p. *wisunda-) z gr. (< trac.) bólinthos ‘żubr’, bólbiton ~ bóliton ‘krowie odchody’; być może z tego samego źródła także słowiański wół);
• *damma- ‘tama’ (ang. dam, śgn. tam, niem. Damm (z ndn.), sugerowany związek z IE *dhē- ‘robić, kłaść’ jest wątpliwy);
• *danjō- (ang. den ‘jama’, niem. Tenne ‘klepisko’, jakoby IE *dhen-, *dhon-j- ‘poziome miejsce’, może związane z gr. tháptein ‘kopać’ i táphos ‘grób’ (? < *dhn̥-bh-), a dalej z ang. deep ‘głęboki’ i pol. dno < *dhubno z postaci obocznej rdzenia *dheu-b-, zob. też *dumba-; na zapożyczenie wskazuje -b-, chyba w ogóle nieobecne w IE, i nieregularny rozwój fonetyczny wynikający z takiego zestawienia);
• *dōrþ- ‘trawa pastewna’ (hol. doert ‘stokłosa, Bromus secalinus’, sgn. turd ‘owies szorstki, Avena strigosa, życica, Lolium’);
• *dreiban- ‘powozić, prowadzić pojazd’ (ang. drive, może IE *dhreibh- ‘pchać’);
• *drenkan- ‘pić’ (ang. drink, niem. trinken, czy związane z IE *dhre-n-ǵ- ‘ciągnąć’?);
• *drūgi- ‘suchy’ (ang. dry, może od IE *dhreugh- ‘mocny, solidny’ od rdzenia *dher-, łac. firmus ‘mocny, solidny’, gr. thronos ‘tron, krzesło z podpórką dla rąk’);
• *dumba- ‘głupi’, ‘niemy’ (ang. dumb, czyżby IE *dhombh- związane z gr. taphos ‘grób’ < *dhm̥bh-o-?; zob. wyżej *danjō-);
• *dūbō- ‘gołąb’ (ang. dove, może od IE *dheu-bh- ‘ciemny’);
• *falkō ‘sokół’ (ang. falcon z łaciny, a tam z germ.; wyraz germański może być związany z IE *pelH- ‘szary, blady’, łac. pallidus, ang. fallow i pol. płowy, albo też z łac. falx ‘sierp’ i niem. Dolch ‘sztylet’ < germ. *þulk, jakoby z IE *dhl̥g- lub *thl̥g-);
• *flaiska-, *flaiski- ‘mięso, ciało’ (ang. flesh, niem. Fleisch, pokrewne flay ‘odzierać ze skóry’?);
• *flaskō ‘naczynie szklane’ (ang. flask z płac. flasca z germ, może spokr. z flax ‘len’, IE *plek-t-, pol. plotę, łac. plectere ‘pleść’, plicāre ‘nawijać’);
• *flex-, *flux- ‘uciekać’ (ang. flee pokrewne flow, float, flood, fly, fleet, zapewne IE *pleu- widoczne w łac. pluere ‘padać (o deszczu)’);
• *frankō-, wiele znaczeń, m.in. ‘wolny’, ‘szczery’, ‘oszczep’, ‘Frank’ (ang. frank ‘szczery, otwarty’);
• *frīja- ‘wolny’ (ang. free, niem. frei, być może związane z *frankō- albo z IE *prei-, pol. przyjaciel, skr. priya ‘drogi, pożądany’);
• *fulka- ‘lud’ (ang. folk, niem. Volk, → PS *pъlkъ ‘pułk, oddział’; czy z tego samego źródła *pl̥go- jest też i łac. populus ‘lud’ < *po-plo- ?);
• *gneipan- ‘drapać’ (sgn. gniffen, zachowane w szwajcarskim);
• *kanō- (niem. Kahn ‘łódź’, etymologia nieznana);
• *karila- ‘wolny człowiek’ (ang. churl ‘prostak’, śgn. karl ‘ukochany, człowiek, mąż’, niem. Kerl ‘chłop’, frank. Karal, Karl, imię Karola Wielkiego; stąd pol. król i karzeł; może od IE *ǵerH- ‘dojrzewać’, gr. gerōn ‘stary’, pol. do-jrzewać < do-źrze-wać < przedsłow. -zer-);
• *karpō-, *karpōn- ‘karp’ (ang. carp; IE *gorbo- nieprawdopodobne ze względu na *b i na dwie dźwięczne w rdzeniu; może związane z gr. kyprĩnos, skr. śaphara-, litew. šãpalas, pol. karp);
• *kidja-, *kitja- ‘koźlę’ (ang. kid z nord. kith, kid, niem. Kitz, z niepewną postacią pgerm, może związane z child lub goat);
• *kilda- ‘dziecko’ (ang. child, może IE *gel-t- od *gel- ‘puchnąć, rosnąć’, łac. globus ‘kula’; może wariant *kinda-; por. też fiń. kili ‘koźlę’);
• *kinda- ‘dziecko’ (niem. Kind, nieprzekonująco łączone z ang. kin ‘ród’ < PG *kunja-, IE *ǵen-, por. *kilda-);
• *klaibō-, *kliba- ‘klif; skała podwodna’ (ang. cliff, niem. Klippe, może IE *glei-bh- ‘przylegać’, por. łac. glūten ‘klej’);
• *knabō-, *knappa- (ang. knave ‘łotr’, niem. Knabe ‘chłopak’, Knappe ‘giermek’, bez etymologii IE);
• *knexta- ‘parobek’ (ang. knight ‘rycerz’, niem. Knecht ‘służący’, może z IE *gnegh-t- od rdzenia *gen- ‘ściskać’, pol. gniotę);
• *kuninga-, *kununga- ‘król’ (ang. king, związane z ang. kin ‘ród’ < PG *kunja-, i dalej może z IE *ǵen-o-, jednak -u- niejasne);
• *kut-j- ‘ciąć’ (ang. cut, isl. kuta; IE *gud- nieprawdopodobne; może arab. qadda ‘ciąć’, qaṭṭa ‘obcinać, odcinać’, hbr. qāṭam ‘ściąć’);
• *leiban- ‘żyć’ (ang. live, może IE leibh-);
• *masta- ‘maszt’ (ang. mast, może pokr. sabiń.-łac. mālus zam. *mādus < IE *mazdos i ir. maide ‘kij’);
• *muwi ‘mewa’ (ang. mew, niem. Möwe, może dźwiękonaśladowcze);
• *nakwa-, *nakwō- ‘dłubanka, łódka' (niem. Nachen, sgn. nahho, stang. naca, stisl. no̦kkui; może tu skr. naga- ‘drzewo, góra’, albo też IE *naHw- ‘łódź, statek’, por. łac. nāvis);
• *panning- lub *panding- ‘moneta’ (ang. penny, niem. Pfennig, sgn. pfending, stang. pæneġ, pending; z germ. też słow. pěnęʒь i pol. pieniądz, może związane z łac. pānnus ‘płat sukna, płaszcz’ albo z pondus ‘waga, ciężar’);
• *raidō- ‘reda, kotwicowisko’ (niem. Reede (z ndn.), nord. reiðr; wątpliwie wiązane z goc. raidjan ‘zarządzać, porządkować’, ang. ready, niem. bereit ‘gotów’, IE *reidh- ‘jechać’);
• *raixa- ‘sarna’ (ang. roe, może z IE *rei- ‘prążkowany, plamkowany’, skr. riśya ‘samiec antylopy’, łot. raibs ‘pstry’);
• *raxō- ‘reja’ (niem. Rahe);
• *raustja-, *rauskōja- ‘prażyć’ (stang. *roscian, niem. rösten, dzisiejsze ang. roast ze stfr. rostir, a to z frank. *raustjan, por. *rusta-);
• *rusta- ‘ruszt’ (niem. Rost, por. *rauskja-, wiązane niesłusznie z niem. Rost ‘rdza’, ang. rust, i dalej z IE *rudh-to-);
• *saiwa- ‘morze’ (ang. sea, niem. See, czasem wiązane z bask. itzasoa);
• *segasnō- (niem. Sense ‘kosa’, może od rdzenia IE *sek- ‘ciąć, siec’);
• *segla- ‘żagiel’ (ang. sail, niem. Segel, może od rdzenia IE *sek- ‘ciąć, siec’; polski wyraz zapożyczony);
• *skapa- ‘naczynie; budowa, struktura’ (ang. shape ‘kształt’, niem. schaffen ‘pracować’, schöpfen ‘czerpać’; IE *skob- podejrzane);
• *skǣpa- ‘owca’ (ang. sheep, niem. Schaf, niezwiązane z pol. skop ‘wykastrowany baran’ od *skopiti ‘kastrować’ < IE *s(e)k- ‘ciąć’);
• *skipa- ‘statek’ (ang. ship, łączone także z IE *sek- ‘ciąć, siec’; postać IE *skeb- jednak mało prawdopodobna z uwagi na *b);
• *skwab- ‘tłuste ciało’ (ang. squab ‘nieopierzony gołąb, niska tęga osoba, gruba poduszka’; szw. dial. sqvabb ‘miękkie i tłuste ciało’; być może związane z pol. schab ‘fragment półtuszy wieprzowej’, chabanina ‘chude mięso’, chabeta ‘chudy, stary koń’), zob. też tutaj;
• *spadō- ‘łopata’ (ang. spade, z tego samego źródła może też słowo słowiańskie, zob. niżej);
• *stelan- ‘kraść’ (ang. steal, niem. stehlen, wiązane czasem z gr. stérein ‘pozbawić, okraść’, ale oboczność l : r nie jest objaśniona);
• *steura- ‘ster’ (ang. steer, niem. Steuer ‘ster’, może spokr. z gr. stauros ‘pal’ i dalej z IE rdzeniem *stā- ‘stać’);
• *strandō- ‘plaża’ (ang. strand, niem. Strand, może związane z IE *sterH-, łac. strātum, sternere, pol. rozpościerać się);
• *sturka- ‘bocian’ (ang. stork, podobno IE *sterg- od *(s)ter- ‘sztywny, twardy’, por. też gr. tórgos (poet.) ‘sęp; łabędź’);
• *sunda- ‘cieśnina’ (ang. sound, niem. Sund, chyba związane ze swim ‘pływać’ < IE *swem- ‘być w ruchu’, wal. chwyfio ‘poruszać się’);
• *swerda- ‘miecz’ (ang. sword, niem. Schwert, może związane z IE *swer- ‘ciąć, przebijać’, por. aw. xʷara- ‘rana’, pol. chory);
• *swōnō- ‘pokuta’ (niem. Sühne, tłumaczone jako substantywizowane *swō nō?, co jednak niepewne);
• *takan- ‘brać’ (ang. take, nord. taka, por. gr. dékhomai ‘przyjmować, brać’ < IE *degh- ~ *deg-);
• *tīdi- ‘pływ’ (ang. tide, niem. Gezeiten ‘pływy’, Zeit ‘czas’, łączone z IE *dā-, *dāi- ‘dzielić’, skr. dānám, dā́tu ‘część’);
• *þenga- ‘rzecz; zgromadzenie’ (ang. thing, może IE *ten-k- ‘rozciągać się w czasie’);
• *þeuba- ‘złodziej’ (ang. thief, niem. Dieb, może IE *teup- ‘przycupnąć, czaić się, kulić się’);
• *ufra-, *ofra- ‘brzeg’ (niem. Ufer, może od IE *upo, *supo ‘w górę’ lub związane z gr. ḗpeiros < *āperjos ‘ląd, ziemia’; por. też fiń. äyräs ‘brzeg rzeki; pobocze’);
• *wǣga-, *wǣba- ‘fala’ (ang. wave, niem. Woge; może od IE *webh- ‘poruszać tam i z powrotem; tkać’);
• *wǣpna- ‘broń’ (ang. weapon, niem. Waffe, goc. wēpna, bez jakiejkolwiek etymologii);
• *weiba- ‘kobieta’ (niem. Weib (r. nijaki!), ang. wife ‘żona’, może IE *weip- ‘zamykać, zawijać’ lub *gʷeibh-, por. toch. B kwipe ‘pochwa’);
• *wrekk-, *wrakk- ‘wrak’ (ang. wreck, niem. Wrack, może IE *wreg- ‘pchać, uciskać’, łac. urgēre)
• *xabanō ‘port, przystań’ (ang. haven, niem. Hafen, może IE *kəpnos od rdzenia *kHp-, ang. have ‘mieć’, łac. capere ‘chwytać’, pol. chapać; rdzeń ten jest zapewne pokrewny łac. habēre i pol. na-gab-ywać < *gh(o)Hbh-);
• *xabrō- ‘owies’ (ang. haver (dial.), niem. Hafer, IE *kapro-, spokr. z terminem znaczącym ‘kozioł’?);
• *xabuka- ‘jastrząb’ (ang. hawk, niem. Habicht, pol. kobuz, prawdop. z etr. capu, capuc; por. fiń. haukka);
• *xair- (?) (niem. Herr ‘pan’ < sgn. hēriro, st. wyższy od hēr ‘stary, czcigodny’; kalka łac. senior), może związane z ang. hoar ‘siwy’, pol. szary, ang. hue < *hiwi ‘postać, kolor’ < IE *Hei- ~ *Hoi-;
• *xlaupan- ‘biec, podskakiwać’ (ang. leap ‘skakać’, niem. laufen ‘biec’, etymologia IE mało prawdopodobna z uwagi na *-b-);
• *xrauka- ‘kopka, stóg, sterta’ (stisl. hraukr, stang. hrēac, ang. rick; może związane z IE ker-eu- ‘zginać, skręcać’);
• *xrūga- ‘stos, sterta’ (stisl. hrúga, zapewne związane z *xrauka-, ale wahanie k ~ g nieobjaśnione);
• *xrussa- ‘koń’ (ang. horse, może związane z łac. cursus ‘bieg’ albo z IE *(s)ker- ‘skakać’);
• *xugjana- ‘wierzyć’ (goc. hugjan, bez etymologii).

Według Vennemanna wyrazy związane z bronią (np. *swerda-, *wǣpna-), prawem (np. *stelan-, *swōnō-, *þeuba-) i życiem społecznym (np. *aþala-, *fulka-, *knexta-) nie zostały zapożyczone z substratu, ale raczej z superstratu, którym był język twórców kultury megalitycznej. Nie wiadomo, czy jakiś związek miał z nim język Piktów.

4.. Istnieją wyrazy posądzane czasem o nieindoeuropejskie korzenie, które mogą być jednak odziedziczone, np.:

• *albi-, ang. elf < IE *albh-, ten sam rdzeń w naszym łabędź (*ólb- ~ *élb-), germ. *albat-, stang. ielfetu ‘łabędź’ i łac. albus ‘biały’; nawiasem mówiąc, obecność -t- w staroangielskiej formie zadaje kłam twierdzeniom Bańkowskiego, że pierwotniejsza forma to łabęć – ang. t odpowiada polskiemu d, nie t. Forma z -t- jest albo germanizmem albo upodobnieniem do nazwy kaczki. A sama etymologia drugiego członu nie ma nic wspólnego z kaczką (*ǫt-) i jest niejasna. Por. też lebioda ~ łoboda (też z -d-) i ros. lebed´, nie wykazujące śladu samogłoski nosowej;
• *anid-, *anad-, *anud- ‘kaczka’ (stang. æned, niem. Ente, stnord. o̦nd, szw. and), łac. anas, anatis, litew. ántis, scs. ǫtь – por. ros. utka, także gr. nēssa, nētta (< *nH-), skr. āti- ‘ptak wodny’, < IE *anHt- [tłumaczenie Bańkowskiego, że *ant- to skrót od *au-nā-nt- ‘ptak pływający’ wydaje się naciągane]; tu może też ir. áinle, áinleog ‘jaskółka; jerzyk’;
• *austa- (ang. east ‘wschód’) < IE *aw(e)s-t-, por. łac. aurum ‘złoto’, austrālis ‘południowy’ i aurōra ‘jutrzenka, zorza’;
• *bagma- ‘drzewo’ (*bauma-, *bazma-, ang. beam ‘belka’, niem. Baum, goc. bagms, stszw. bagn) – możliwe jest pokrewieństwo z łac. fūcus ‘orselka, gatunek porostu używany w farbiarstwie i do wyrobu lakmusu’ i polskim buk (< *bhouk-);
• *berō, *bernjō ‘niedźwiedź’ (ang. bear, niem. Bär, szw. björn) – możliwy związek z *brūn- < IE *bhr-ou-no- ‘brązowy’ (por. ang. brown) oraz z IE *bhe-bhro- > germ. *bebra-, ang. beaver, łac. fiber, pol. bóbr, dawne IE określenie niedźwiedzia, *Hr̥tko-, nie pozostawiło w germ. śladów (tak samo w BS), choć jest rozpowszechnione w różnych językach IE: het. ḫartagga- ‘drapieżnik’, skr. ŕ̥kṣa- ‘niedźwiedź’ aw. arša-, oset. ars, npers. xirs (z podejrzanym x-), orm. arǰ, alb. ari, gr. árktos (f), młodsze árkos, łac. ursus, śir. art, wal. arth, gal. Deae Artioni ‘boginie niedźwiedzie’; był to prawdopodobnie stary termin krążący po Europie, por. bask. hartz, akwitań. Harsus (stąd hiszp. García), a także fiń. karhu, est. karu, nien. wørk, ngan. ŋarka, a może nawet i druga fińska nazwa otso (por. bask. otso ‘wilk’, akwitań. osso- ‘t.s.’); kolejne fińskie określenie niedźwiedzia, kontio, oznacza ‘brunatny’, i jest spokrewnione z węg. nazwą bobra, hód, analogicznie jak germ. *berō, *bernjō;
• *brengan ‘przynieść’ (ang. bring), IE *bhrenk- zaświadczone w walijskim (hebrwng ’przynieść’) i tocharskim (A praṅk- ‘usunąć’);
• *brunjō- ‘zbroja’ (niem. Brünne, zapożyczone we francuskim broigne) – możliwe, że jest to wyraz IE (< *bhr̥Hnjo-), związany z pol. bronić < *bhorHnī- i ros. borót´sja ‘walczyć’ (< *bórti sę < *bhorH-);
• *burda- ‘burta łodzi’ (ang. board ‘burta, deska’, niem. Bord); może mieć korzenie IE: *bherdh- ‘ciąć’ (np. skr. bardhaka- ‘odcięty’);
• *draum- ‘sen’ (ang. dream, hol. droom, niem. Traum, nord. draumr, zmieszane z IE *drē-, *drēm-, *dr̥m-, por. pol. drzemać < *drěmati, łac. dormīre ‘spać’, skr. drāti, drāyate ‘śpi’, gr. dárthanō ‘śpię’, aor. édratha; inne znaczenie wyrazu germ. w stang. drēam ‘zabawa, muzyka’, regularnie z IE dher- ‘mruczeć’);
• *egal- ‘pijawka’ (niem. Egel, stang. igel, szw. igel); możliwy jest związek z łac. hirūdo, gr. bdélla; IE *gʷd(h)el- lub *d(h)gʷel-;
• *falisa- ‘skała’ (niem. Fels, Felsen, stdfrank. felis); na IE *pelis-, *pels- wskazują gr. Hez. pélla, skr. pāṣāṇa- ‘kamień’;
• *fugla- ‘ptactwo’ (ang. fowl, niem. Vogel); może mieć związek z Flug ‘lot’ (*fugla- zamiast *flugla-) i dalej z łac. pullus ‘kurczę’ i może mieć również IE rodowód (*pleuk- ~ *pluk-);
• *gaist- ‘nieurodzajny ląd’ (niem. Geest, stfryz. gêst, gâst, stsas. gêst); może związane z IE *ǵhē(i)- ‘odejść’ (skąd też germ. *gā- ‘iść’), skr. jáhāti ‘zostawia, rezygnuje’;
• *garda- ‘dom, ogrodzone podwórze’ (goc. gards ‘dom’, ang. yard) jest związane z pol. gród oraz ogród, litew. gar̃das ‘ogrodzenie’, skr. gr̥has ‘dom’, toch. B kerciye, itd., < IE *ghordh-, choć mamy także łac. hortus ‘ogród’, gr. khórtos ‘ogrodzone miejsce’, korthílai ‘skręty, skupiska, kopce’ z IE *ghort- lub *ghordH- (zob. też o problemach na gruncie słowiańskim i indoeuropejskim); w semickim znajdujemy wyrazy podobne: arab. qarjatun, qirjatun ‘osiedle, wioska, miasto’, aram. qurəjātā, fenic. qart ‘miasto’, ugar. q-r-t, może chodzić o zapożyczenie jeszcze w epoce ogólnoindoeuropejskiej;
• *kapp-, *kapōjan-, *kōpjan- ‘trzymać, patrzeć’ (pierwotne znaczenie niepewne: stisl. kópa ‘gapić się’, stang. cǣpan ‘śledzić, wypatrywać kogoś, dbać, strzec’, capian up ‘spojrzeć’, ang. keep ‘trzymać’, stsas. upcapen ‘wpadać w oko, wystawać’, śdn. kapen ‘gapić się, patrzeć’, sgn. kapfēn ‘patrzeć, wypatrywać’, ūfkepfen ‘spoglądać’, śgn. kaffen ‘t.s.’); na IE *ǵab- ma wskazywać ros. zabota ‘troska’, zabotitʹsja ‘troszczyć się’, jednak rekonstrukcja taka jest mało prawdopodobna z uwagi na dwie dźwięczne w rdzeniu;
• *keula- ‘kil łodzi’ (ang. keel, niem. Kiel, nord. kjo̦lr), IE *geu-lo- ‘coś okrągłego’, skr. gōla- ‘piłka’ (wątpliwe z uwagi na znaczenie);
• *laika- ‘ikra’ (niem. Laich, sgn. gileih), wiązane z IE *leig- ‘drżeć, podskakiwać’, skr. rejati;
• *natja- ‘sieć’ (ang. net, niem. Netz), prawdopodobnie od IE *nōd-, *nəd- ‘wiązać’, łac. nōdus ‘węzeł’; możliwy związek z pol. nać;
• *nurþa- ‘północ’ (ang. north), zapewne IE *ner- ‘niski’, gr. nerteros ‘niższy’;
• *pōl-, *pali-, *puli- ‘bagno, staw’ (ang. pool, sgn. pfuol, niem. Pfuhl, hol. peel < *pali- ‘moczar’, ang. pill, stang. pyll < *puli-), możliwy jest związek z IE *bhel- ‘biały; bagno’, o ile istniał też wariant *bel-;
• *skeldu- ‘tarcza’ (ang. shield), prawdopodobnie związane z shelf < germ. *skelf- < IE *skelp- ‘rozcinać’ i dalej half < IE *kolp- ‘pół’;
• *spanda- ‘wręga’ (niem. Spant), może z IE *(s)pen-dh- ‘napinać, naciągać, kręcić’ (por. ang. spin, pol. piąć się) lub ‘naczynie drewniane’ (orm. pʰund ‘naczynie’, łac. sponda ‘łoże’, stisl. spann, duń. spand ‘kubeł’, scs. spǫdъ ‘korzec’);
• *stangō-, *stangi- ‘tyczka, żerdź’ (niem. Stange, zapewne związane z ang. stick ‘kłuć’, stisl. stinga ‘wtykać’ i IE *stengh-, *stegh-);
• *sturma- ‘burza, sztorm’ (ang. storm, niem. Sturm), wiązane z IE *twer-, *tur- ‘wirować, skręcać’ (por. łac. tornare, turba);
• *sunþa- ‘południe’ (ang. south), z IE *sāwel- ~ *sun- ‘słońce’;
• *þresk(w)an- ‘młócić’ (ang. thrash), chyba związane z naszym trzaskać i bardziej odlegle z trzeć < *ter-;
• *walþu- ‘las’ (niem. Wald, stang. weald, nord. vall, vo̦llr), może pierw. ‘dzicz’, łączone z PG *welþ- ‘dziki’ i dalej z IE *welH- ‘włos, wełna’;
• *westa- ‘zachód’ (ang. west), od IE *awe- ~ *we- ‘w dół’, łac. vesper, gr. hesperos, litew. vakaras, pol. wieczór < IE *we-(s)kʷero-;
• *wisunda ‘żubr’ (niem. Wisent, zapożyczone do greki i łaciny: bisōn, skąd i ang. bison); pol. żubr również może mieć związek z tym wyrazem (por. ros. zubr, izúbr, izjúbr, miejscowość Zębrze < PS *(i)zǫbrъ, zapożyczone do rumuń. jako zimbru; dalej mamy litew. stum̃bras i prus. wissambris, co już łatwo zestawić ze stisl. visundr i sgn. wisunt); wyraz ten może mieć etymologię IE związaną z rdzeniem *ǵombh- ‘ząb, róg, kołek, wystająca i ostra część ciała’, por. gr. gómphos ‘kołek’, ang. comb ‘grzebień’ i pol. ząb; jeśli tak, żubr to *wi-ǵombh-ro-s, czyli ‘roz-rożec’ (może najpierw oznaczało to tura, którego rogi rozchodziły się na boki na kształt litery V?), a termin germański jest zapożyczeniem z bałtosłowiańskiego; próba wiązania germańskiej nazwy żubra z rdzeniem *weis- (łac. virus ‘jad’, ang. weasel ‘łasica’) ignoruje fakty BS; zagadką są gr. (trac.) bónasos ~ bónassos i bólinthos (< *bóninthos?), jeżeli wyrazy te są przedindoeuropejskie, mogą to być niezależne zapożyczenia z substratu; zob. także wyżej *buli-;
• *xelma- ‘hełm’ (ang. helm, helmet), IE *ḱel- ‘ukryć’, por. łac. celāre, occulere ‘kryć, taić’, skr. śarana- ‘ochronny’.

Uwaga: McCallister, umieścił w swoim zestawieniu kilka słów, których indoeuropejskość nie budzi zwykle najmniejszych zastrzeżeń. Przykłady: six, seven, goose. Nawiązania tych wyrazów do form spotykanych w innych językach dowodzą odległego pokrewieństwa językowego. Np. liczebniki wydają się być tak konserwatywną warstwą słownictwa, że mogą chyba przetrwać nie tylko tysiąclecia, ale i dziesiątki tysięcy lat. I tak, liczebnik sześć należy rekonstruować jako *ksweks (a nie *sweks czy *seks, obecności nagłosowego *k dowodzą fakty bałtosłowiańskie, albańskie, indoirańskie). Dzięki temu możliwe jest łączenie go z formami uralskimi (fiń. kuusi, węg. hat < *kūt- ~ *kutt-), drawidyjskimi (*caru), południowokaukaskimi (gruz. ekvsi) i semickimi (hbr. š