Pochodzenie Indoeuropejczyków: Języki satəm

Do języków satəm należą cztery następujące grupy:

1. język ormiański,
2. języki Bałkanów,
3. języki bałtosłowiańskie,
4. języki indoirańskie.

Ormiański

Język ormiański rozwinął się na bazie silnego nieindoeuropejskiego substratu, i tylko stosunkowo nieznaczna część jego leksyki jest odziedziczona. Ostatnio modne są hipotezy głoszące szczególne pokrewieństwo ormiańsko-greckie. Należy podejść do nich z dużą rezerwą: jest zupełnie nieprawdopodobne, aby tzw. „satemizacja” zaszła niezależnie od siebie w różnych bliżej niespokrewnionych gałęziach języków indoeuropejskich, a głosiciele takiego właśnie poglądu po prostu lekceważą fakty, forsując swoje własne pomysły.

Skoro zatem nie jest wiarygodne, aby genetycznie język ormiański był bliższy greckiemu niż np. językom słowiańskim, jak wytłumaczyć silne związki grecko-ormiańskie? Wydaje się, że jedyny sposób to przyjęcie, że w przeszłości języki, które wydały później grecki i ormiański, używane były w sąsiedztwie, następował między nimi przepływ zapożyczeń, upodobniały się też wzajemnie pewne elementy gramatyki. Zbieżności dowodziłyby zatem istnienia ligi językowej, a nie szczególnego pokrewieństwa. Archeologia zdaje się dostarczać poparcia takiemu poglądowi, zakładając, że językowi przodkowie Ormian mogli przez jakiś czas zamieszkiwać dzisiejszą Albanię, i dopiero stamtąd podjęli migrację na wschód do Armenii, poprzez Bosfor i Anatolię, przy okazji asymilując miejscowe ludy indoeuropejskie (Frygów, ludy anatolijskie) i nieindoeuropejskie (Urartyjczyków lub ich bliskich krewnych).

Albański

Spośród indoeuropejskich języków Bałkanów należących do grupy satəm do dziś przetrwał tylko język albański. Zaszły w nim zmiany fonetyczne utrudniające rekonstrukcję pierwotnych form wyrazów, a tym samym stosunków jego pokrewieństwa. Jego historia w starożytności i wczesnym średniowieczu jest zupełnie nieznana. Istnieje tradycja upatrująca przodków Albańczyków w Ilirach – język iliryjski jest jednak słabo znany, nie wiadomo nawet, czy należał do grupy satəm. Na podstawie kilku zaledwie znanych wyrazów zazwyczaj sądzi się, że był to język kentum, co oczywiście wykluczałoby go z listy potencjalnych przodków albańskiego. Nie wiadomo jednak, czy tych kilka wyrazów rzeczywiście jest odziedziczonych, istnieją też przesłanki za tym, by rozpatrywać iliryjski jednak jako język satəm.

Tracki

Do grupy satəm zalicza się na pewno dawne języki tracki i dacki. Nie wiadomo, jak blisko oba języki były ze sobą spokrewnione ani czy miały udział w wytworzeniu języka albańskiego. Ich słownictwo poznane jest jedynie w pewnym stopniu. Wykazuje zbieżności z wieloma grupami języków IE.

Zbieżności języków bałkańskich z innymi grupami języków IE (główne źródło: The Thracian Vocabulary):

• trac. aiz- ‘koza’ – orm. aic, gr. aĩks, gen. aigós;
• trac. akhel- ‘woda, wodny’ – litew. akẽlė ‘oczko’, Akẽlė (hydronim), fryg. akala ‘woda’;
• trac. an, ana ‘przy, na’ – aw. ana ‘wzdłuż’, gr. aná ‘na, po, przy, wzdłuż’, goc. ana ‘przy, w stronę’, ang. on;
• trac. ang- ‘zakrzywiony, skręcony’ – skr. aŋká ‘wygięcie, kolano, strona’, gr. ágkos ‘zagłębienie, dolina, przepaść’, łac. ancus ‘zgięty’;
• trac. ant, anti ‘przeciwko’ – skr. ánti ‘przeciw, w pobliżu’, litew. añt ‘w stronę, naprzeciw’, toch. ānt ‘przez’, gr. antí ‘przeciwko’;
• trac. apa, aphus ‘woda, rzeka, źródło’ – prus. ape ‘rzeka’, apus ‘źródło’, skr. ap-, āp- ‘woda’ (< IE *ap-), gr. Messapía ‘Międzyrzecze’ oraz łot. Abava (rzeka), łac. amnis (< *abnis) ‘rzeka’, stir. ab (< *aba), gen. abae, wal. afon, gal. Abona (rzeka);
• trac. apsa  ‘osika’ – słow. *osa, *osika, *osina, litew. ãpušė, łot. apse, prus. abse, sgn. aspa, ang. aspen;
• trac. ars- ‘płynąć; rzeka, strumień’ – prus. Arsio, Arse (rzeka), skr. árşati ‘płynąć’, het. arš- ‘płynąć’;
• trac. arta, artas, arda, ardas ‘potok, rzeka’ – skr. árdati ‘płynąć’, gr. árdō ‘poić, nawadniać’;
• trac. arzas ‘biały’ – gr. argós, toch. A ārki-, B ārkwi-, het. karkis.
• trac. asa, asas ‘kamień’, asm, asam ‘kamienisty’ – gr. asáminthos ‘kamienna wanna’ (← pelazg.), skr. aśman ‘kamień; niebo’, aw. asman-, litew. akmuõ, -eñs ‘kamień’ (zob. tutaj);
• trac. at ‘przy, do, ku’ – łac. ad, stisl. at, ang. at;
• trac. ath- ‘wysoki, stromy brzeg, wzgórze’ – gr. aktḗ ‘urwisty brzeg’;
• trac. atu ‘potok, strumień’ – łot. Adula (rzeka), niem. Attel (rzeka), aw. adu- ‘potok, strumień, kanał’;
• trac. balios ‘biały’ (ilir.?) – pol. biały, biel, litew. bãlas ‘biały; przebiśnieg’, alb. balë ‘czoło’, prus. ballo, skt. bhālam ‘blask, czoło’, orm. bal ‘bladość’, gr. Hez. phalós ‘biały’, goc. bala ‘blady’, także łac. fulica, fulix (< *bholik-, dial.) ‘łyska’, sgn. belihha, łac. fēlēs ‘kot, kuna, tchórz’, może też mēlēs ‘kuna, borsuk’;
• trac. bebrus ‘bóbr’ – litew. bẽbras, prus. bēbrus, pol. Biebrza (rzeka), bóbr, sgn. bibar, ang. beaver, łac. fiber;
• trac. bend- ‘wiązać’ – skr. bandh-, aw. bandayaiti ‘wiąże’, goc. bindan, ang. bind, gr. peĩsma ‘lina, powróz’;
• trac. beras ‘brązowy, śniady’ – litew. bė́ras ‘gniady’, łot. bẽrs, sgn. bero ‘niedźwiedź’, ang. bear;
• trac. bergas ‘wzgórze, brzeg’, alb. burg ‘grzbiet górski’ (z rozwojem kentumowym) – słow. *bergъ ‘brzeg’, stisl. sgn. berg ‘góra’, niem. Berg;
• trac. berzas ‘brzoza’ – litew. béržas, łot. bẽrzs, dial. bêrza, prus. berse, słow. *bérza, ang. birch;
• trac. brentas, brendas ‘jeleń’ – mesap. bréndon, alb. bri ‘róg’, litew. bríedis ‘łoś’, stprus. braydis, szw. dial. brind, brinde ‘samiec łosia’;
• trac. bria ‘miasto’ – toch. A ri, B riye ‘gród na wzgórzu’ (IE *wrijá);
• trac. brilón ‘cyrulik, fryzjer’ – słow. *briti ‘golić’, skr. bhrinati ‘rani’, pers. burridan ‘ciąć’;
• trac. briza ‘orkisz (Triticum spelta)’ (→ ngr. ‘żyto’) –  alb. bardhë ‘płaskurka, emmer (Triticum dicoccon)’, sgn. borse ‘woskownica, (Myrica gale)’, śgn. porst, niem. Sumpfporst ‘bagno (Ledum)’, litew. bir̃zdis, birždis, brizdis ‘wrzos (Calluna)’ (zmieszane z vìržis ‘wrzos’?);
• trac. bur, buris, boris ‘mężczyzna’ – alb. burrë;
• trac. būzas ‘koza’ – aw. būza-, orm. buc ‘jagnię’, stang. buc, bucca ‘kozioł’, ang. buck, niem. Bock, ir. boc, wal. bwch;
• trac. dama ‘osiedle, miejsce zamieszkałe’ – skr. dhāman-, gr. Hez. thaimós;
• trac. daphas ‘powódź’ – litew. dãpas, norw. dial. dave ‘kałuża, staw’;
• trac. darsas, dersas ‘dzielny, odważny’ – słow. dъrzъkъ, pol. dziarski, prus. dyrsos (pl.) ‘odważny, zdolny’, aw. daršyu- ‘odważny, mocny’;
• trac. datan, datas ‘miejsce, osiedle’ – alb. datë;
• trac. dentu- ‘plemię’ – łac. gens, gen. gentis, ang. kind ‘rodzaj’;
• trac. dero, dur ‘palisada’ – pol. drzwi, skr. dvār ‘drzwi’, dur-, gr. thýrā, łac. foris, ang. door;
• trac. desas, disas ‘bóg’ – gr. theós;
• trac. dinga ‘urodzajna gleba’ – łot. dinga ‘żyzne miejsce’, ang. dung ‘gnój’, stisl. dyngia ‘gnojowisko, sterta gnoju’;
• trac. diza, -dizos ‘twierdza; tworzyć’ – aw. uz-daēza ‘umocnienie, fortyfikacja’, stpers. didā, pers. diz, dēz ‘twierdza’, goc. deigan ‘chlapać’, skr. déhmi ‘oblepiam’, gr. teĩkhos ‘mur, ściana’, łac. fingere ‘kształtować, tworzyć’, osk. feihúss ‘mury’, słow. zьdati ‘stawiać piec, murować, formować, lepić z gliny’ (z przestawką), litew. žiẽsti, žiẽdžia, žiẽdė ‘lepić garnki’;
• trac. dōn ‘miejsce, wieś’ – stir. dū, gen. don (pokrewieństwo z gr. khthṓn, gen. khthonós ‘gleba, ziemia’ jest wątpliwe);
• trac. douro- ‘silny’ – celt. *duro-, łac. dūrus ‘twardy’;
• trac. drenis ‘jeleń’ – alb. dre, dreni;
• trac. dūn- ‘wzgórze, góra’ – celt. *dunum ‘wzgórze’, stang. dūn, niem. Düne ‘wydma’;
• trac. eb-, eib- ‘płynąć, kapać’ – gr. eíbō ‘przelewać, ronić’ (← pelazg.);
• trac. ébros ‘kozioł’ – germ. *ebura- ‘knur, wieprz, dzik’, niem. Eber, stang. eofor ‘dzik’, stisl. jo̦furr ‘książę’ (przenośne), łac. aper ‘wieprz’, gr. kápros ‘wieprz’, łac. caper ‘kozioł’, gal. gabros ‘t.s.’, stir. gabor, ir. gabhar, zob. tutaj;
• trac. ermas ‘dziki, szalony’ – alb. jerm ‘wściekły, szalony’;
• trac. esko ‘jeść’ – pol. jeść, ang. eat, łac. edere;
• trac. esvas, ezvas, esb ‘koń’ – skr. áśva-, aw. aspa-, łac. equus;
• trac. gaidrus ‘pogodny, jasny’ – litew. gaidrùs, giẽdras, gr. phaidrós ‘błyszczący, lśniący’;
• trac. gavas ‘teren, rejon, ziemia ojczysta’ – goc. gawi, gr. gaĩa, att. gẽ;
• trac. germas ‘gorący’ – skr. gharmá-, orm. ǰerm, gr. thermós;
• trac. haimos, haimon, *saimas, *saiman ‘grzbiet górski, łańcuch górski’ – skr. simán- ‘grzbiet, granica’, ir. sím ‘łańcuch’;
• trac. heris ‘ręka’ –  gr. kheír, dor. khers, het. keššar;
• trac. ida, ide ‘drzewo, las’ – stir. fid, gen. fedo, wal. gwŷdd, stang. widu, ang. wood;
• trac. ieter, ietr ‘zwinny, szybki’ – litew. átrus, otrùs ‘porywczy’, łot. ãtrs ‘raźny’, sgn. ātar ‘żarliwy’, stang. ǣdre ‘od razu, niezwłocznie’;
• trac. īlu- ‘ił’ – gr. īlýs, gen. īlýos, pol. ił;
• trac. iūras ‘woda, rzeka’ – słow. *jьrъ ‘wir, głębina’ (słoweń. ir), ros. dial. írej ‘silny wiatr’, litew. jū́ra ‘morze’, jáura ‘trzęsawisko’, stnorw. úr ‘mżawka’;
• trac. kela, kella ‘źródło’ – sgn. quella, niem. Quelle;
• trac. kenthas ‘dziecko, potomek’ – łac. recens, gen. recentis ‘niedawny, nowy, młody, świeży’, pol. począć, może słow. čędo ‘dziecko’;
• trac. ketri-, ketre- ‘4’ – pol. cztery, litew. keturì, gr. tétra, łac. quattuor, wal. pedry- ‘poczwórny’;
• trac. kik- ‘żywy, żwawy’ – stnord. kvikr, kykr, stang. cwicu, ang. quick ‘szybki’, łac. vīvus ‘żywy’, pol. żywy, por. tutaj;
• trac. kiri-, kira ‘góra, las’ – pol. góra, s-ch. gòra ‘góra, las’, litew. gìrė, girià ‘las’, nugarà ‘grzbiet górski’, gùras ‘urwisko’, łot. dziŗa ‘las’, garš ‘t.s.’, gãršas ‘bagno’, prus. garian ‘drzewo’, skr. girí ‘góra’, aw. gairi-, alb. gur ‘skała, kamień’, gr. (Hez.) deirós ‘wzgórze’;
• trac. mar- ‘woda, rzeka, bagno’ – pol. morze, łac. mare ‘morze’, gal. mor-, ang. mere, stang. merisc ‘trzęsawisko’, ang. marsh, stisl. mo̦rr ‘bagnista okolica’;
• trac. marieus ‘wapno’ – słow. *marati ‘brudzić’, pol. morusać, orm. mrrayl ‘ciemność, mgła, chmura’;
• trac. melda, meldas ‘sitowie’ – litew. méldas, sgn. melta ‘trzcina’;
• trac. mēr- ‘wielki, wspaniały’ – stir. már, słow. -měrъ, pol. Włodzimierz, zob. tutaj;
• trac. mezēna ‘jeździec’ – alb. mes, mezi ‘ogier’, rumuń. mînz;
• trac. muka ‘plemię, potomstwo’ – oset. mugæ ‘rodzina’, muggag ‘plemię, potomstwo’;
• trac. musas ‘mech, pleśń’ – pol. mech, litew. mùsas ‘kożuch pleśni’, sgn., stang. mos ‘mech, trzęsawisko’, niem. Moss ‘mech’, ang. moss;
• trac. neos ‘nowy’ – pol. nowy, litew. naũjas, łac. novus, gr. néos, ang. new;
• trac. ōstas ‘ujście rzeki’ – litew. úostas, uostà ‘ujście rzeki; port’, łot. uosts, uosta, łac. ōstium ‘ujście rzeki’, pol. ujście (zmieszane z ujść);
• trac. saldas, saltas (zamiast *zaldas) ‘złoty’ – słow. *zolto ‘złoto’, ang. gold;
• trac. sékas ‘trawa, siano’ – słow. *sěčьka ‘sieczka’ (zmieszane z siec?), litew. šė́kas ‘świeżo zżęte siano’, skr. śáka- ‘roślina’;
• trac. serma, sermas ‘potok, strumień’ – litew. Sérmas (nazwa rzeki), skr. sárma- ‘strumień’;
• trac. siltas ‘ciepły, miły’ – litew. šil͂tas ‘ciepły, serdeczny, miły’, łot. sìlts ‘ciepły’, stisl. hlær ‘letni’, sgn. lāo ‘t.s.’, wal. clyd ‘ciepły’;
• trac. skapt- ‘kopać (w ziemi)’ – litew. skaptúoti ‘ryć, rzeźbić w drewnie’, gr. skáptō ‘kopać’;
• trac. suras ‘słony, gorzki’ – słow. *syrъ ‘wilgotny, surowy’, litew. sūrùs ‘słony’, łot. sũrs ‘słony, gorzki’, ang. sour ‘kwaśny’, stisl. súrr;
• trac. -upula ‘jabłko’ (?) – ang. apple, pol. jabłko, IE *ablu-, *amlu-, *samlu-;
• dac. zuv- ‘ryba’ – słow. *zъvono, pol. dzwono ‘płat ryby’, litew. žuvìs ‘ryba’, gr. ikhthỹs.

Wyrazy trackie o niepewnej lub nieznanej etymologii:

• alonhon ‘włócznia’;
• argilos ‘mysz’ (wiązane z IE *arǵ- ‘błyszczący’);
• bólinthos ‘żubr, tur’, por. tutaj;
• bonássos, bónasos ‘byk’, por. tutaj;
• bor- ‘góra’, skąd gr. Hyperbóreoi ‘mieszkający za górami’, boréās ‘wiatr północny’ (wiązane z pol. góra, może raczej z bór z podobnym wahaniem znaczenia ‘góra’ : ‘las’?);
• brỹtos, brỹton, bryttion ‘rodzaj piwa’ (→ gr., fryg.);
• dava ‘miasto’;
• dul ‘dom, rodzina’;
• genton ‘kęs mięsa’;
• iltea ‘wybranka’;
• kaba, kabas ‘bagno’ (wiązane z ang. quab ‘nieopierzone pisklę; drgać, trzepotać’, hol. kwab ‘gołąb garłacz’, i dalej ze squab);
• kamoles ‘ukochany’;
• mandakes ‘sznur do wiązania snopa’;
• midne ‘osiedle, osada’;
• poltyn ‘twierdza’.

Zbieżności tracko-bałtosłowiańskie omówiono w artykule na temat języków słowiańskich.