Zapożyczenia w językach słowiańskich

Na tej stronie przedstawione są tylko stare zapożyczenia, najczęściej takie, które można znaleźć w kilku językach słowiańskich. Związkom genetycznym poświęcono inny artykuł.

Zapożyczenia germańskie

Według niektórych autorów (np. Vasmer) pierwsze germańskie zapożyczenia w słowiańskim dokonały się przed przesuwką germańską, którą datuje się w okresie między V w. p.n.e. a III w. n.e. I tak, z form starszych od gockich hairda, hōra mają wywodzić się wyrazy *čerda ‘trzoda’ (wobec IE *ḱerdh- – jednak także w bałt. formy kentumowe) i *kury ‘prostytutka, kurwa’, pierwotnie może ‘kura’ (wobec takich samych wahań znaczenia w germańskim). Równie dobrze mogą to jednak być słowa odziedziczone lub zapożyczone z całkiem innego źródła (zob. tutaj).

W III – IV wieku n.e. (migracja Gotów z ujścia Wisły na Ukrainę) do języka słowiańskiego przedostało się sporo pożyczek germańskich. Część pożyczek została przejęta za pośrednictwem Germanów z innych języków. Należą tu:

• *bažanъ ‘bażant’ (głuż. bažan, czes., słowac. bažant, ← śgn. vasant ← łac. phāsiānus, z gr., tam od nazwy miejscowej na Kaukazie);
• *berъla ‘berło’ (stpol. berła, piorło, współczesna forma ze st.czes. berla ze zmianą rodzaju, ← sgn. ferala ← łac. ferula ‘pręt, rózga’);
• *běda ‘biada, bieda’ (← goc. *baidjan, gabaidjan ‘zmusić’; wątpliwe, zob. niżej);
• *bjudъ, *bjudo ‘miska; danie’ (ros. блюдо, ← goc. biuþs, biuda ‘stół’);
• *bokъ ‘bok’ (← goc. bak);
• *bordy ‘topór’ (ros.-cerk. брадва, ← germ. *bardō, por. sgn. barta, niem. Barte);
• *bruky ‘brukiew’ (← germ., p. niem. Bruke, Wruke ← łac. brassica eruca);
• *bukъ ‘buk’, *buky ‘bukiew; litera’ (początkowo też nazwa drzewa, ← germ. *bōkō, por. goc. bōka, sgn. buohha);
• *cěsarjь ‘cesarz’ (← goc. kaisar, kaisareis ← łac. Caesar);
• *cęta ‘cętka, błyskotka, drobna moneta’ (← goc. kintus ‘grosz, szeląg’ ← łac. lud. *centus ‘rodzaj monety’ z łac. centum ‘sto’);
• *cьrky ‘cerkiew, kościół’ (← goc. *kirikō ← gr. kyriakós ‘pański’);
• *čędo ‘dziecko’ (stpol. czędo, ← germ. *kinda, cf. niem. Kind; wyraz ten może być też odziedziczony, związany z łac. recens ‘niedawny’);
• *dolъ ‘dół’ (← goc. dal ‘dół, wąwóz, dolina’, nieprzekonująco łączone z grec. thólos ‘rotunda, sklepienie łaźni’);
• duma ‘duma; myśl, opowiadanie; rada, zgromadzenie’ (← goc. dōms ‘osąd, bystrość, wnikliwość, wgląd, wyróżnienie, szacunek, sława’);
• *dъska ‘deska’ (← goc. disks ‘stół’ ← łac. discus ‘miska’; mniej prawdopodobne ← sgn. tisk z uwagi na d-; może wprost z łaciny);
• *gamajьda ‘gamajda, gamoń’ (← goc. gamaiþs ‘ranny, kaleka’);
• *glazъ ‘głaz’, wtórnie ‘oko’ w ros. (← germ. *glāza < *glēsā́-, *glēsá-, por. łac. glēsum ‘bursztyn’, sgn. glās, stang. glǣr);
• *gobьʒь ‘bogaty’ (← goc. gabigs < germ. *gabīgaz);
• *gomonъ ‘szum’ (stpol. gomon ‘kłótnia’, gomonić się ‘kłócić się’, ← germ., p. stisl. gaman ‘radość, wesołość’, ang. game ‘gra’);
• *goneznǫti ‘zdrowieć, ratować się’ (← goc. ganisan);
• *gorazdъ ‘zręczny, rozumny, doświadczony’ (← goc. *garazds ‘rozumnie mówiący’, zachowane w nazwisku Gorazd);
• *gotovъ ‘gotowy, zrobiony’ (← goc. *gataws, por. gataujan ‘zrobić, wykonać, wypełnić’; alb. gat ‘gotowy’, gatuanj ‘gotuję’ ze słow.?);
• *korlikъ ‘królik’ (kalka ze śgn. küniklīn ← łac. cunīculus ‘królik’, skojarzonego na gruncie niem. z śgn. künik, dziś König ‘król’);
• *kotьlъ ‘kocioł’ (← goc. *katils lub *katilus, gen. pl. katilē ← łac. catillus, zdrob. od catīnus);
• *kotъ ‘kot’ (← goc. katts ← płac. cattus);
• *krjužь ‘krzyż’ (← sgn. kriuzi ← łac. lud. krūže ← łac. klas. crux, crucis);
• *kruxta ‘kruchta, przedsionek kościoła’ (← śgn. gruft, kruft ← łac. lud. crupta ← łac. klas. crypta);
• *krьstъ ‘chrzest; krzyż’ (← goc. krist lub sgn. Krist ← łac. Chrīstus ← gr. Khristós ‘namaszczony’);
• *kupiti ‘kupić’ (← goc. kaupōn, por. niem. kaufen i łac. caupō ‘karczmarz, kupiec’, z etruskiego);
• *kusiti ‘kusić’ (← goc. kausjan ‘kosztować, próbować, doświadczać’);
• *kuxynьja, *kuxъnьja ‘kuchnia’ (← sgn. kuchina, kuchīna ← łac. coquīna z przekształcenia klas. culīna według coquere ‘gotować’);
• *kъnęʒь ‘władca, król, książę, ksiądz’ (← germ. *kuningaz, por. sgn. kuning, niem. König, ang. king);
• *lěkъ ‘lek’ (por. goc. lēkeis ‘lekarz’, ir. líaig, dopełn. léga ‘lekarz’; wyraz *lěčiti formalnie odpowiada litew. laikýti ‘pozostawić’, w płd.słow. zachowane są resztki innego, odziedziczonego wyrazu *lěkъ ‘resztka, pozostałość’);
• *lixva ‘lichwa, procent od pożyczki’, także ‘pożyczka na procent’ (por. goc. leiƕan ‘pożyczać, zostawiać komuś’);
• *lukъ ‘por, czosnek, cebula’ (← germ. *lauks);
• *lьstь ‘podstęp, zdrada, obłuda’, stpol. leść, lści (← goc. lists ‘podstęp, fortel’);
• *mečь, *mьčь ‘miecz’ (← goc. mēki, z uwagi na różnicę e : ē wyrazy gocki i słow. raczej zapożyczone, tak samo fiń. miekka, źródło może kaukaskie, por. gruz. maxva ‘ostry miecz’, lezg. max ‘żelazo’);
• *melko ‘mleko’ (← germ. *melk-, goc. miluks);
• misa (wiązane z germańską nazwą miedzi, widoczną w niem. Messer ‘nóż’, Messing ‘mosiądz’, por. etymologię łacińską, może przez hipotetyczne goc. *mēsa ‘stół’; także etymologia rodzima *meidhsā ‘naczynie na krew ofiarnego bydła’, por. skr. medha- ‘ofiara z bydła’);
• *mosęgъ, *mosęʒъ ‘mosiądz’, postać z -g jest zachowana w kaszubskim mosąg (← germ. *massinga-; według niektórych etymologii wyraz ten wywodzi się z łac. māssa ‘stop’, które z kolei miałoby być pochodzenia greckiego od mássō ‘mieszę, zagniatam’);
• *mostъ ‘most’ (← germ. *mastaz, ang. mast ‘maszt’; wyraz ten bywa też uważany za odziedziczony i łączony z metati ‘miotać’);
• *mъlinъ, *mъlynъ ‘młyn’ (← sgn. mulīn ← łac. molīna, molīnum od molere ‘mielić’);
• *mъnixъ ‘mnich’ (← sgn. munih ← łac. lud. monicus < łac. monachus ← gr. monakhós ‘pustelnik, samotnik’);
• *mьrzěti ‘czuć złość, wstręt, obrzydzenie’, *mьrziti ‘mierzić, wzbudzać złość’ (← goc. marzjan; z uwagi na znaczenie zapożyczenie bardziej prawdopodobne niż związek z marznąć i rodowód IE: *merəǵ- ‘butwieć, próchnieć, gnić, namakać’);
• *mьzda ‘zapłata’ (← goc. mizdō);
• *nebozasъ ‘wiertło’ w stpol. (← goc. *nabagais);
• *nuta ‘bydło’ (scs., ← germ. *nauta);
• *ocьtъ ‘ocet’ (← goc. aket, akit ← łac. acētum);
• *osьlъ ‘osioł’ (← goc. asilus ← łac. asinus, asellus);
• *oxabiti, znaczenie niejasne: ‘oszczędzić’, ‘zostawić’, ‘osłabić’, ‘ograbić’, por. pol. dial. ochabić ‘?’ (← goc. gahaban ‘złapać, zatrzymać’);
• *pěnęʒь ‘pieniądz’ (← sgn. pfenning < panding ← ? łac. pondus);
• *pila ‘pilnik’ (← germ. *fīlō, por. sgn. fīla, niem. Feile, ang. file);
• *plakati ‘płakać’ (goc. flōkan ‘opłakiwać, bić się w piersi’, jeśli odziedziczone, to postać IE niepewna; znaczenie słow. i goc. zbieżne);
• *plugъ ‘pług’ z jakiegoś języka przedindoeuropejskiego za pośrednictwem germ., może z retyckiego (plaumoratum u Pliniusza);
• *popъ ‘ksiądz, pop’ (← sgn. pfaffo ← łac. papa ← gr. papãs);
• *postъ ‘post’ (← goc. fasta);
• *pǫgy ‘guzik, kulista ozdoba, kulka’ (← goc. puggs ‘kiesa’; por. jednak łot. puõga ‘guzik’, skr. puñjas ‘kupa, masa’, może goc. ze słow.?);
• *pudъ ‘pud, jednostka ciężaru’ (← nord. lub goc. pund ← łac. pondus);
• *pъlkъ ‘gromada ludzi’, pol. pułk (← goc. fulks);
• *redьky ~ *redъky ‘rzodkiew’ (← sgn. redika ← łac. radica, w płd.słow. zapożyczono ten sam wyraz bezpośrednio z łaciny);
• *sakъ, *saky ‘sak, sakwa, torba, worek’ (← goc. sakkus ← łac. saccus ← gr. sákkos ← fenic. lub hbr. śaq; może bezpośrednio z łaciny);
• *selьdь, *seldь ‘śledź’ (stnord. sildi, szw. sill);
• *skrini, *skrinija ‘skrzynia’ (← sgn. skrīni ← łac. scrīnium ‘puszka, pudełko’, por. niem. Schrein ‘skrzynia, lada, szafa’);
• *skъlęʒь ‘drobna moneta’ (scs.; ← goc. skilligg);
• *smokъ ‘smok’ (por. ang. snake ‘wąż’ od IE rdzenia ‘pełznąć’, por. snail ‘ślimak’; w słowiańskim sm- nieregularne zamiast sn-);
• *sokъ ‘oszczerca’ (← goc. sōkāreis ‘badacz’, sōkjan ‘szukać’, por. też stpol. osoczyć ‘donieść, oskarżyć’);
• *stǫpa > stępa ‘stępor, tłuczek’ (← goc. *stampa);
• *stьklo ‘szkło’ (← goc. stikls ‘róg do picia, kubek’, por. sgn. stechal ‘kielich’; nazwę przeniesiono na inne naczynia, w końcu na materiał);
• *šatъ, *šata ‘szata, ubiór’ (← germ. *xǣta-, por. niem. dial. Häß);
• *šelmъ > szłom ‘hełm’ (← germ. *xelmaz, por. goc. hilms);
• *terba, *treba ‘trzeba’ (por. goc. þaúrban ‘potrzebować’; wyraz mógłby być odziedziczony, por. gr. térpō ‘nasycam się’, skr. tarpati ‘syci się’, prus. enterpo ‘przynosi korzyść’, ale -b- tylko w słow.; na *treba wskazuje ukr. trebuváty, na *terba – scs. trěba);
• *tjudjь ‘cudzy’ (por. germ. *þiudisk ‘narodowy’, por. sgn. diutisk, dzisiejsze Deutsch ‘niemiecki’);
• *tynъ ‘płot’ (← goc. *tūns, p. ang. town; w germ. zapożyczone z celt. *dūnum jeszcze przed pierwszą przesuwką spółgłosek);
• *usьręʒь ‘kolczyk’ (strus. useręzь, znane także w stch.; ← goc. *ausihriggs);
• *valъ ‘wał, nasyp ziemny’ (← śgn. wal, por. niem. Wall, ← łac. vāllum ‘wał, palisada’);
• *varovati ‘warować, strzec, pilnować’ (← sgn. warōn ‘uważać’, por. też goc. warjan ‘zabraniać, udaremniać’);
• *velьbǫdъ, *vъlьbǫdъ ‘wielbłąd’ (← goc. ulbandus ‘słoń’ ← gr. eléphas, gen. eléphantos ← egip. elu ‘kość słoniowa’);
• *vino ‘wino’ (← goc. wein ← łac. vīnum);
• *xlěbъ ‘chleb’ (por. goc. hláifs, hláib- ‘chleb’, niem. Laib ‘bochenek’, ang. loaf);
• *xlěvъ ‘chlew, domostwo’ (← goc. hlaiw ‘jama’);
• *xolpъ ‘chłop’, pierwotnie ‘poddany’ (← germ. *xelpō, por. goc. hilpan ‘pomagać’, wiązane też z goc. halbs ‘połowa, nieparzysty, eunuch’, por. jednak ros. xolóp wskazujące na intonację akutową, wyraz może być więc odziedziczony, istnieje też etymologia ałtajska);
• *xomǫto ‘chomąto’ (← germ. *xamand- ‘hamujący’, cf. śgn. hamen ‘hamować’, istnieje też etymologia ałtajska);
• *xorbrъ ‘chrobry’ (← goc. gaþrafstjan ‘zachęcać, dodawać otuchy’, wyraz może też być odziedziczony);
• *xorǫgy ‘chorągiew’ (← goc. hrugga ‘laska, kij’, istnieje też etymologia ałtajska);
• *xǫdogъ ‘zręczny’, w stpol. chędogi ‘schludny, porządny, ładny’ (por. goc. handugs ‘mądry, rozumny, zręczny’);
• *xǫsa ‘banda grabieżców’ (← goc. hansa ‘oddział wojska’, może zapożyczone z fiń. kansa ‘lud, naród’);
• *xrǫstjь,*xręstjь ‘chrząszcz’ (← goc. þramstei ‘szarańcza’, wyraz może też być utworzony od dźwiękonaśladowczego chrzęst);
• *xvila ‘chwila’ (← goc. ƕeíla);
• *xyčь ‘chata, buda, szałas’ (← goc. *hūs; por. *xyzъ);
• *xyzъ ‘chyżyna, chata’ (z domniemanego germ. *hūzá-, w rzeczywistości zaświadczono tylko *hūs; istnieje też etymologia semicka, por. akad. ḫussu ‘chata z trzciny’, oraz turkijska);
• *xъlmъ > chełm ‘wzgórze’ (← germ. *xelmaz, por. goc. hilms);
• *želdǫ, *želsti > scs. žlědǫ ‘zapłacić, zrekompensować stratę’ (← germ. *geldan, por. goc. fragildan ‘odpłacić’, niem. gelten ‘mieć wartość’).

Zapożyczono pewne elementy słowotwórcze:

• -arjь ‘-arz’ (wykonawca czynności, ← goc. -āreis);
• -ava ‘-awa’ (w nazwach rzek, ← goc. aƕa ‘rzeka’);
• *-měrъ ‘wielki, wspaniały’ w imieniu *Voldiměrъ ‘wielki w swej władzy’ (← goc. -mērs, por. nord. Valdemar, niem. Waldemar oraz scs. Vladiměrъ, zastąpione przez *Voldimirъ z *mirъ ‘pokój’, i następnie pol. Włodzimierz, właściwie nazwa miejscowości; por. trac. -mēr, gr. egkhesímōros ‘potężny swoją włócznią’, stisl. már ‘wielki’, ir. mór, már, w słow. poza tym nieznane);
• *vy- (← germ. *ūt, znane niemal wyłącznie w słowiańszczyźnie północnej, na południu szczątkowo: scs. vygъnati, bułg. dial. vírasten);

a także nazwy geograficzne i etniczne:

• *Bugъ > Bug (rzeka na Białorusi i w Polsce, ← goc. *baugs ‘pierścień’ < ‘coś wygiętego’; kwestionowane, ale brak kognatów w słow.);
• *Dunajь > Dunaj (← goc. Dōnawi ← celt. Dānuvius w przekazie łac. ← irań. dānu ‘rzeka’);
• *Gъdanьskъ > Gdańsk (← goc. *Gutiskandja, Gothiscandza u Jordanesa, albo BS *gud-, por. prus. gudē ‘zarośla’, ch. gdinjica ‘mały las’);
• *Gъdovъ > Gdów (wieś niedaleko od Krakowa nad Rabą, także ros. Gdov, gród nad Jez. Czudzkim, od *Gъdъ albo od BS *gud-);
• *Gъdynja > Gdynia (od nazwy *Gъdъ ‘Got’ lub od BS *gud- ‘zarośla’; w Czechach miasto Kdyně, w Chorwacji Gdinj na wyspie Hvar);
• *Gъdъ ‘Got’, zachowane w litew. gùdas ‘Białorusin’ (por. goc. Gutþiuda ‘lud Boży’);
• *Gъdъčь > Giecz (wieś w pow. średzkim, dawniej ważny gród, z którego wywodzili się pierwsi Piastowie, od *Gъdъ);
• *Moraxva > Morachwa, lewy dopływ Dniepru, Morafa (← goc. *maraƕa ‘bagnista rzeka’);
• *Motlava > Motława (← germ. *mat- < IE *mad- ‘mokry’);
• *Pergyni > Przeginia (← goc. faírguni ‘grzbiet górski, góry pokryte dąbrową’, por. etymologię wyrazu piorun);
• *Pъlty > Pełtew (rzeka płynąca przez Lwów, ← goc. *fulþō ‘pole’);
• *Stěnava, *Stinava > Ścinawa, także np. rzeczka koło Prudnika, czes. Stěnava, ukr. Stynava, dopływ Stryja (← germ. *stainahwa ‘kamienista rzeka’);
• *Strъky > *Strkwa > Skrwa, prawy dopływ Wisły poniżej Płocka, lewy dopływ Wisły w tych samych okolicach, Skwa lub Raciążnica, dopływ Wkry, Skwa lub Rozoga – dopływ Narwi (← germ. *strukō, por. Struka, rzeka w Norwegii oraz słow. struga);
• *Sьlęžьsko ‘Śląsk’, por. stczes. Slézsko, łac. Silēsia (← germ. Silingi, nazwa plemienna, w przekazie grec. Silíggai, istnieje etymologia słow. związana z rdzeniem slęg- ‘mokry’, por. stpol. ślęgnąć ‘zmoknąć’, ślęganina ‘plucha’, która nie wyjaśnia samogłoski -i- w pierwszej sylabie formy łacińskiej, a ponadto nie zgadza się z topografią terenu); od tego samego rdzenia Ślęża, rzeka i góra, dawniej Ślędza;
• *Tany > Tanew, prawy dopływ Sanu (jeżeli z germ. *tōnō < IE *dōn-, to słow. -a- niejasne);
• *Torunь > Toruń (← goc. þaúris ‘gigant’ lub *þunar- ‘bóg Thor, piorun’; nazwa może być też zniekształceniem pierwotnego Tarnów);
• *Tynьcь > Tyniec (← goc. *tūns, p. wyżej tynъ);
• *Volxъ ‘Włoch, Wołoch’ (← germ. *walx ← łac. Volcae, możliwe też było tu pośrednictwo celtyckie).

Część powyższych etymologii bywa kwestionowana lub przemilczana, ciekawe jednak, że w zamian nie proponuje się żadnych wiarygodnych etymologii alternatywnych (np. wyrazy bok, gotowy w słowniku Borysia są uznane za ciemne). Bańkowski uznaje germański rodowód wyrazów chleb i mleko za „niemożliwy”, ale nie podaje żadnych argumentów za tą „niemożliwością” – wydaje się, że jedyną przesłanką jest jego subiektywna niechęć do Germanów, a takiego argumentu poważnie traktować się nie da. Na pewno argumentem nie może być dodatkowa samogłoska -u- w gockiej formie miluks: w językach germańskich tego typu samogłoski są rzeczą zwykłą, np. sgn. arbeit ~ arabeit, niem. Arbeit ‘praca’. Nadto identyczność semantyczna germańskich hláifs, melk ~ miluk i odpowiednich wyrazów słowiańskich przy ich ewidentnym podobieństwie fonetycznym, jak również zachowanie odziedziczonego terminu oznaczającego mleko (*melza, *melzivo > pol. młodziwo) z ograniczeniem jego pola semantycznego (‘siara, pierwsze mleko po urodzeniu cielęcia’) jasno wskazują, że chodzi o zapożyczenia.

Nie jest też trudno wytłumaczyć, dlaczego doszło do tych licznych zapożyczeń. Czyżby Słowianie dlatego zapożyczyli germańską nazwę mleka czy chleba, że sami byli dzikusami i nie znali tych produktów? Nie mamy podstaw do formułowania takiej opinii. Być może odpowiednie produkty słowiańskie różniły się jakością, smakiem, sposobem wytwarzania czy kształtem od germańskich, i to właśnie było powodem zapożyczenia. Jednocześnie musimy przyznać, że często nie da się wskazać przyczyny. Rzymian nie można przecież posądzić o prymitywny poziom życia czy nieznajomość sztuki toczenia wojen – a mimo to ich potomkowie przejęli obcojęzyczne, germańskie i słowiańskie nazwy wojny (*werra, *razbojь) i zapomnieli rodzimego terminu bellum. Znali też doskonale konia (equus), a mimo to zastąpili jego nazwę obcym caballus. Z takich samych zagadkowych powodów i Słowianie mogli przyjąć gockie nazwy chleba, mleka itd.

Istnieją jednak podstawy, by kwestionować cały szereg innych przykładów uznawanych czasem za zapożyczenia gockie (m.in. Kiparsky), a które mogą być (w większości) odziedziczone równolegle z prajęzyka. Należy tu m.in. *čerda (p. wyżej), a także:

• *ablъko ‘jabłko’ (goc. apel, wyraz odziedziczony lub zapożyczenie wędrujące, o rodowodzie małoazjatyckim);
• *bergъ ‘brzeg, stok, zbocze, urwisko, pagórek’ (goc. baírgs ‘góra’, forma słow. zapewne < IE *bherǵhos, z rozwojem kentumowym);
• *běda ‘biada, bieda’ (goc. gabaidjan ‘zmusić’, litew. baidýti ‘straszyć, przerażać’, łac. foedus ‘wstrętny, szkaradny’ < IE *bhoidhos);
• *bolъ ‘ból’ (goc. balwjan ‘męczyć’, sgn. balo ‘zepsucie, zło’, skorn. bal ‘choroba’ < IE *bhel- ‘uciskać’);
• *cělъ ‘cały’ (goc. hails, sgn. heil ‘zdrowy, cały’, prus. kailūstikan ‘zdrowie’, może część słownictwa północno-zachodniego lub północnego);
• *dělъ ‘dział, podział’ (goc. dails, możliwe, że wyraz jest odziedziczony lub że kierunek pożyczki był odwrotny);
• *dъlgъ ‘dług’ (goc. dulgs, nie ma podstaw, aby twierdzić, że słowo nie jest odziedziczone);
• *dьrzъkъ ‘dziarski’ (goc. gadaúrsan ‘ośmielać się, odważać się, być szczerym’, słowo może być odziedziczone, por. gr. thrasýs);
• *gordъ ‘gród, miejsce ogrodzone’ (goc. gards, leksem z rozwojem kentumowym, sprawiający problemy już na poziomie IE);
• *gospodь ‘gospodarz, pan domu’ (goc. *gast(i)faþs, zapewne odziedziczone, por. łac. hospes < *ghostipotis);
• *gostь ‘gość’ (goc. gasts, brak podstaw, aby zakładać zapożyczenie, prawdopodobnie element słownictwa północno-zachodniego);
• *gǫsь ‘gęś’ (goc. gans, wyraz z rozwojem kentumowym);
• *grьča, gryka (goc. Krēks ‘Grek’, forma pol. może być pierwotniejsza, pol. Grek, strus. grьkъ, sugerują odwrotny kierunek zapożyczenia);
• *ino ‘tylko’ (goc. ains ‘jeden’, nieprawdopodobne, poza tym w znaczeniu ‘tylko’ w gockim raczej ainaha, spokr. z łac. ūnicus);
• *klasti ‘kłaść’ (niepewne goc. hlaþan, element słownictwa północnego);
• *konopja ‘konopie’ (goc. *hanaps, prędzej zapożyczenie łacińskie, a wyraz germański zapożyczony przed przesuwką spółgłosek);
• *lajati ‘łajać’ (goc. láian, brak podstaw, aby zakładać zapożyczenie, por. np. skr. rāyati ‘łaja’ < IE *laH-);
• *lice, *likъ ‘policzek’ (goc. leiks ‘podobny’, leik ‘ciało’; ir. lессо ‘policzek’ sugeruje rodowód IE: *leikH-, por. skr. likhati ‘znakować, pisać’);
• *ljubъ ‘luby, drogi, pożądany’ (goc. liufs, wyraz odziedziczony, IE *leubh-, teza o zapożyczeniu jest pozbawiona podstaw);
• *ljudъ ‘lud’ (goc. liuds, wyraz odziedziczony, IE *H₁leudh-);
• *lъgati ‘łgać’ (goc. liugan, w gockim inna postać apofoniczna, wyraz odziedziczony, IE *lugh-, *leugh-);
• *męso ‘mięso’ (goc. acc. mimz, zapewne odziedziczone, por. skr. māṁsám < IE *mēmsa-);
• *motji ‘móc’ (goc. magan, wyraz odziedziczony z rozwojem kentumowym);
• *mъnogъ ‘mnogi, liczny, obfity’ (goc. manags, brak podstaw, aby zakładać zapożyczenie);
• *obrъ ‘olbrzym’ (goc. abrs ‘silny, gwałtowny’, biabrjan ‘być zaskoczonym’; zapewne z IE *abhro-, *obhro-, lub od etnonimu Avar);
• *opona ‘powłoka, to, co opięte’ (goc. fana ‘część ubrania, łach, gałganek, pielucha’; wyraz słow. ma przejrzystą etymologię);
• *plęsati ‘tańczyć, pląsać’ (goc. plinsjan, wyraz BS, prawie na pewno zapożyczenie ze słow. do goc.);
• *prijati ‘sprzyjać’ (goc. frijōn ‘kochać’, wyraz odziedziczony, por. skr. priyāyate ‘traktuje serdecznie’);
• *serьga ‘kolczyk’, ros. dial. iserga (goc. *ausahringgs, por. wyżej, bardziej prawdopodobna jest etymologia turkijska);
• *Slověninъ ‘Słowianin’ (goc. slawan ‘milczeć’, mało prawdopodobne, por. artykuł o etymologii nazw Słowian);
• *sǫbota ‘sobota’ (goc. sabbatō < *sambatō, raczej bezpośrednio z gr. lud. sámbaton, jednak w pol. jak w goc. także zanik -m-);
• *stěna ‘ściana’ (goc. stains ‘kamień, skała’, por. litew. stìngti ‘twardnieć, marznąć’, skr. styāyate ‘tężeje’, gr. stía ‘kamyki, żwir’);
• *strěla ‘strzała’ (niem. Strahl ‘promień, struga, strumień’, sgn. strāla, stang. strǣl; raczej wyraz odziedziczony, por. litew. strėlà ‘strzała’, łot. strē̦la ‘smuga, pręga, strumień wody’);
• *svekry ‘świekra, matka męża’ (goc. swaíhrō, przykład rozwoju kentumowego);
• *svekъrъ, *svekrъ ‘świekier, ojciec męża’ (goc. swaíhra, przykład rozwoju kentumowego);
• *sytъ ‘syty’ (goc. sōþ ‘nasycenie’, raczej odziedziczone, choć postać IE niepewna);
• *ščirъ, *čirъ ‘szczery’, czes. čirý ‘przezroczysty’ (goc. skeirs ‘wyraźny’; por. stnord. skírr ‘czysty’, stir. cír ‘czysty’, gr. skíros ‘parasol’);
• *tysętja, *tysǫtja ‘tysiąc’ (goc. þūsundi, stisl. þúsund, þúshund; por. litew. tū́kstantis, prus. acc.pl. tūsimtons);
• *valiti ‘walić, przewracać’ (goc. walwjan ‘toczyć’, por. litew. vélti ‘gnieść, filcować’, skr. válati ‘kręci’, łac. volvere ‘toczyć’);
• *věra ‘wiara’ (goc. *wērjan ‘strzec, zachowywać’, tuzwērjan ‘wątpić’, sgn. wāra ‘wierność, układ, obrona’, por. łac. vērus ‘prawdziwy’);
• *větje ‘wiec’, *větjь ‘rzecz’ (goc. waíhts ‘przedmiot, rzecz’, por. stpol. wiecić ‘ogłaszać’, prus. waitiāt ‘mówić’, aw. vaēθ- ‘ustalać sądownie’);
• *voldati ‘władać’ (w pol. bohemizm, p. włodarz; goc. waldan ‘rządzić, władać’, litew. valdýti ‘władać’, element słownictwa północnego);
• *vorgъ ‘wróg’ (goc. wargs ‘potępiony, banita’ < ‘dusiciel’; niejasny element słownictwa północnego, por. też goc. wraks ‘prześladowca’);
• *xoldъ ‘chłód’ (goc. kalds, hipoteza o germańskim rodowodzie nie objaśnia słow. x-, wyraz o niezbyt jasnej etymologii);
• *žьrdь ‘żerdź’ (związane z gród, p. *gordъ).

We wczesnym średniowieczu do słowiańskiego dostają się także nowsze germanizmy, z języka starogórnoniemieckiego i innych języków germańskich (niektóre są późne i obecne tylko w niektórych językach słow.), np:

• *barъva ‘barwa’ (znane w pol., czes., łuż., por. śgn. varwe, niem. Farbe, por. późniejsze zapożyczenie farba);
• *bavьlna ‘bawełna’ (znane też w czes. i słowac. bavlna; w ukr. i brus. z pol.; por. niem. Baumwolle, dosł. ‘wełna drzewna’);
• *bugъ ‘bransoleta’ (znane w scs. i strus., ← stnord. baugr ‘pierścień’);
• *bъči, gen. *bъčьve ‘beczka’ (← stbawar. *butša, niem. Butte, dial. Butschen, Bütschen ‘małe naczynie’ < ‘rodzaj beczki’);
• *bъdnarjь ‘bednarz’ (← śgn. büten ‘kadź, beczka’, ma też etymologię rodzimą, jednak głuż. betnaŕ wskazuje na zapożyczenie);
• *karьlъ ‘karzeł’ (← śgn. karl ‘ukochany, człowiek, mąż’, dziś niem. Kerl ‘chłop. prostak’; istnieje też etymologia rodzima *kъržьlъ od rdzenia *kъrg-, widocznego w nazwisku Kargul, ukr. kórha ‘starucha’, ros. dial. korgá ‘krzywe drzewo’, korg ‘ster łodzi’, także słoweń. krž, brus. korž ‘rodzaj placka’, por. łac. curvus ‘krzywy’, gr. kyrtós ‘t.s.’ < IE *kʷr-);
• *korljь ‘król’ (← frank. Karl, Karal, imię Karola Wielkiego, pokrewne poprzedniemu, zob. tutaj);
• *lotъ ‘łut, jednostka masy’ (dawniej pisane łót, por. cz. lot, ← śgn. lōt ‘jednostka ciężaru’, dziś niem. Lot ‘pion, sonda’);
• myto (← sgn. mūta ‘cło’);
• *pudъlo ‘pudło’ (← śdn. pudel ‘puszka, torba’, znane też w dial. czeskich i słowackich);
• *vaga ‘waga’ (← sgn. wāga);
• *velьrybъ ‘wieloryb’ (półkalka za śgn. walvisch ‘wieloryb’, z upodobnieniem do *velьjь ‘wielki’; por. także nowsze zapożyczenie wal);
• *vetъ, *veta ‘odpłacenie, odwzajemnienie’ (← śgn. wette ‘spłata, zakończenie’, por. pol. wet za wet, nawet, odwet).

Za wyrazy germańskie pochodzenia słowiańskiego (niekiedy nie jest wykluczony odwrotny kierunek zapożyczenia) uważa się:

• *dajla- (ang. deal; po-dział);
• *kursinna (sgn. chursinna, por. scs. krъzьno ‘futro zwierzęce’)
• *kumeli- (chmiel, prawdopodobnie z turkijskiego);
• *malta ‘słód’ (ang. malt, niem. Malz; por. cz. mláto);
• *neþija- ‘kuzyn, krewny’ (goc. niþjis, stang. niþþas, stisl. niðr; por. scs. netьjь, stpol. nieć ‘wnuk stryja, wuja lub ciotki’);
• *plat(j)a (por. ros. plat'je);
• *plensjan- (goc. plinsjan ‘tańczyć’, por. pląsać);
• *prangan- (prężyć);
• *sadula- (siodło);
• *skatta- (goc. skatts ‘pieniądz’, niem. Schatz ‘skarb’; słow. skotъ ‘bydło’, być może od kotiti ‘wydawać na świat’, dosł. ‘wyrzucać’, anal. do pomiot od miotać);
• *skāpa- (skop);
• goc. smakka ‘figa’ (słow. smoky, smokъva, z uwagi na -kk- w gockim odwrotny kierunek zapożyczenia mało prawdopodobny);

Zapożyczenia łacińskie

Wczesnymi pożyczkami łacińskimi (przypuszczalnie dokonanymi już w średniowieczu) są:

• *barъdyšь ~ *berъdyšь ‘berdysz, rodzaj topora bojowego’ (← łac. barducium);
• *bersky ~ *porsky ‘brzoskwinia’ (postać z *p w bułg., meced. i s-ch.; ← łac. persica);
• *brosky ‘brukiew’ (← łac. brassica);
• *buvolъ ~ *bavolъ ~ *bujьvolъ ‘bawół’ (czes. buvol, stczes. byvol, s-ch. bívo; ← łac. *būvalus < būbalus ← gr. búbalos ‘antylopa’, później ‘bawół’; postać pol. z ba- niejasna, może z proporcji wełna : bawełna – wół : bawół, postać z buj- przez skojarzenie z *bujь ‘silny, dziki’);
• *istъba ‘izba, ogrzewane pomieszczenie’ (← łac. *extufa, *extūfa ‘łaźnia parowa’, por. franc. étuve ← gr. týphō ‘dymię’; sgn. stuba było zapożyczone równolegle, wyraz łac. dostał się do słow. bez niemieckiego pośrednictwa);
• *kapusta (prawdopodobnie ← łac. lud. composta);
• *klevertъ ‘współsługa’ (scs. klevrětъ ← łac. lud. collībertus);
• *kоlęda ‘datek, prezent noworoczny’ (← łac. calendae);
• *konopja (← łac. lud. *canapis, klas. cannabis ← gr. kánnabis, por. npers. kanab; orm. kanapʰ, PG *xanapa-, sgn. hanaf, niem. Hanf, ang. hemp, pośrednictwo germańskie niesłusznie podejrzewane, gdyż germ. *x- powinno dać x- w słowiańskim);
• *kъmetь ‘kmieć, bogaty chłop’, pierwotnie ‘pomocnik władcy’ (← łac. lud. *comete, klas. comes, gen. comitis ‘towarzysz, uczestnik, klient’);
• *kъmotra ‘matka chrzestna’ (← łac. lud. bałk. commáter);
• *lotjika ‘sałata’ (staropolskie łocyka, ← łac. lactūca);
• *męta ‘mięta’ (← łac. menta ← gr. mínthē z nieznanego źródła);
• misa (← łac. lud. mēsa ‘stół’ < mēnsa; niewykluczone pośrednictwo germ., por. goc. mēs ‘stół’; istnieje też etymologia germańska);
• *mulъ ‘muł, krzyżówka ogiera osła i klaczy konia’ (← łac. mūlus);
• *murinъ ‘Murzyn’ (w polskim ze stcz. muřin, múřěnín ← łac. Maurus ‘Maur, Murzyn północnoafrykański’);
• *palata lub *polata ‘namiot, pałatka’ (← łac. palātium);
• *pila, *pilъka ‘piłka do gry’ (← łac. pila; później zapożyczono zdrobnienie pilula ‘pigułka’);
• *poganъ ‘poganin’ (← łac. pagānus);
• *rъdьky ‘rzodkiew’ (← łac. radica, tylko w płd.słow., w płn.słow. zapożyczone przez germański);
• *skǫdoljь ‘wyrób ceramiczny’ (← łac. scandula).

Zapożyczenia irańskie

Zapożyczeń irańskich jest przypuszczalnie sporo. Za takowe uchodzą przede wszystkim terminy związane z religią:

• *bogъ ‘bóg’ (por. aw. baγa ‘pan, bóg’ wobec skr. bhagas ‘dostatek, szczęście’, bhajate ‘rozdziela’, gr. phageĩn ‘jeść, pożerać’);
• *divъ ‘dziw’ (por. aw. daēva ‘zła istota, demon’ wobec skr. devas ‘bóg’, łac. deus, litew. diẽvas itd.);
• *gatati ‘wróżyć, przepowiadać, gadać’ (por. aw. gāθā ‘hymn religijny’; stąd też *gaslo ‘hasło’);
• *mogyla ‘mogiła’ (por. aw. maγa ‘szczelina w ziemi, jama’);
• *nebo ‘niebo’ (por. aw. nabah ‘niebo, atmosfera’ wobec skr. nabhas ‘mgła, obłok’, gr. néphos ‘chmura’);
• *rajь ‘raj’ (por. aw. rāy ‘bogactwo, szczęście’);
• *svętъ ‘święty’ (por. aw. spənta ‘święty’, wedyj. śvāntás ‘pomyślny’);
• *vatra ‘watra, święty ogień’ (por. aw. ātar ‘ogień’, skr. átharvā ‘czciciel ognia’);
• *zъlъ ‘zły’ (por. oset. æwzær ‘zły’, aw. zūrah ‘niesprawiedliwość’, skr. hvalati ‘potyka się, zatacza się’);

a także:

• *aščerъ ‘jaszczur’ (być może ze słowa spokrewnionego z perskim aždār ‘smok’, aw. ažiš dahāka, por. tutaj);
• *čaša ‘półkolista miseczka, czasza’ (por. skr. caṣakas ‘kubek’; prawdopodobnie jednak odziedziczone z *kēusjā);
• *gunja ‘sukno, odzież z sukna, siermięga, gunia’ (oset. γun ‘wełna’, stper. gaunyā ‘kolorowa’, aw. gaōna ‘włos, maść, kolor’);
• *gъpanъ, *žьpanъ ‘pan’ (stczes. hpán; stper. *gu-pāna ‘nadzorca bydła’, sarmackie ‘zastępca władcy’);
• *kotъ, *kotьcь ‘kojec, drewniane pomieszczenie dla zwierząt’ (por. aw. kata- ‘jama, piwnica’, npers. kad ‘dom’, por. *xata);
• *patriti ‘patrzyć’ (aw. pāθrāy ‘chronić’; wyraz ten może być też odziedziczony, por. niem. Futter ‘pasza’, sgn. fuotar, orm. haurán ‘stado’);
• *radi ‘dla’ (por. ros. ради oraz stpers. rādiy, poimek o tym samym znaczeniu, pokrewne skr. rādhas ‘łaska, błogosławieństwo’);
• *slovo ‘słowo, opowieść’ (por. aw. sravah ‘słowo, nauka’ wobec znaczenia ‘sława’ w innych językach, jak skr. śravas, gr. kléos);
• *sobaka ‘pies’ (por. aw. spaka, śr.-irań. *sabāka, pokrewne skr. śvā, dop. śunas, gr. kýōn, dop. kynós; por. etymologia turkijska);
• *sormъ ‘srom, wstyd’ (por. aw. fšarəma ‘wstyd’ wobec znaczeń stisl. harmr, sgn. har(a)m ‘troska, zmartwienie, szkoda, uraz’, łot. sērmelis ‘strach’, podobno także litew. šarmà ‘szron’);
• *soxa ‘socha, gałąź, podpora’ (por. npers. šāχ, skr. śākhā; o zapożyczeniu miałoby świadczyć -x-; por. też sgn. suohha ‘socha’);
• *šьdlъ ‘szedł’, por. niżej *xoditi;
• *toporъ ‘topór’ (por. stirań. *tapara, nper. teber);
• *xata ‘chata’ (por. aw. kata ‘dom, jama’, być może raczej z substratu przedindoeuropejskiego lub z ugrofińskiego);
• *xoditi ‘chodzić’ (nieobjaśnione x-; poza tym IE *sod-, skąd gr. hódos ‘droga’, zgodnie z regułą Wintera powinno dać w słow. **sad-);
• *xorna ‘zboże, pożywienie, ochrona’ (bułg. xorna ‘zboże’, por. aw. xvarəna ‘żywność’);
• *xvostъ ‘chwost, ogon, bicz’ (por. aw. xvasta ‘młócony’);
• *xъmelь ‘chmiel’ (por. aw. haōma, skr. soma ‘napój ofiarny’; bardziej prawdopodobna etymologia turkijska).

Część tych wyrazów wygląda na odziedziczone z uwagi na dużą ilość starych derywatów, jak w wypadku bogaty, ubogi, zboże, jedynie ich semantyka może być modyfikowana przez wzajemne wpływy. Z drugiej strony z IE *bhag- oczekiwalibyśmy **bagъ na mocy reguły Wintera.

Na historyczne związki słowiańsko-alańskie (sarmackie, irańskie) wskazują także zbieżności gramatyczne. W osetyńskim (wywodzącym się od języka Alanów), podobnie jak w słowiańskim, istnieje kategoria aspektu wśród czasowników, a przedrostki są używane do tworzenia czasowników dokonanych od niedokonanych. Podobne jest użycie enklitycznych zaimków osobowych, a także użycie dopełniacza do wyrażania niektórych rodzajów dopełnienia bliższego.

Zapożyczenia trackie

Zapożyczeniem trackim w słowiańskim ma być *tyky ‘dynia, tykwa’.

Zapożyczenia greckie

Znane są jedynie nieliczne bezpośrednie zapożyczenia greckie w dawnym słowiańskim:

• *bьrdoky ‘sałata’ (← gr. thridaks, thridakini);
• *kadь ‘kadź’ (← gr. kádion);
• *koliba ‘koliba, szałas pasterski’ (← gr. kalýbē, być może z iliryjskiego);
• *komora (← gr. kamára);
• *korabjь ‘korab, statek’ (← gr. bizant. karábion);
• *krabъ ‘krab’ (← gr. kárabos z semickiego; wątpliwe, większość uważa ten wyraz za późne zapożyczenie z języków germańskich);
• *makъ ‘mak’ (← gr. dor. mā́kōn);
• *mormorъ ‘marmur’ (← gr. mármaros);
• *ogurъkъ lub *ogurьcь ‘ogórek’ (śr.-gr. ágouros, dziś aggoúrio(n), ze starszego áōros ‘niedojrzały’);
• *olkъtь ‘łokieć’ (podobno z gr. álaks u Hesychiusza, prędzej jednak słowiańskie słowo odziedziczone, a grecki wyraz zapożyczony);
• *sǫbota ‘sobota’ (← gr. lud. sámbaton, mało prawdopodobny wpływ gocki, ale pol. sobota z uproszczeniem jak goc. sabbatō).

Zapożyczenia celtyckie

Dyskutuje się istnienie pożyczek celtyckich:

• *braga ‘rodzaj piwa, braha’ (wal. brag, ir. braich ‘słód’, tylko we wsch-słow., zob. etymologię turkijską niżej);
• *černъ ‘ząb trzonowy, trzon’ (por. wal. carn ‘rękojeść’, być może odziedziczone, por. skr. kárṇas ‘ucho, rękojeść’);
• *gunja ‘gunia, rodzaj okrycia’ (por. wal. gwn ‘kaftan’; chyba jednak źródło irańskie);
• *korva ‘krowa’ (← celt. *karawā < *kerawā, typowa zmiana celt., por. gal. carvos; element kentumowy obecny także w bałtyjskim);
• *krovъ ‘dach’ (← celt. *krowo- < IE *kropo-, *krōpo-, zachowane w germ., por. ang. roof, stang. hrōf, stisl. hróf);
• *sluga ‘sługa’ (ir. slúag ‘oddział’).

W starszych źródłach dyskutowano również celtyckie pochodzenie rzekomego słowiańskiego terminu vladyka ‘biskup prawosławny’, zestawiając go z wal. gwlad ‘kraj’, gwledydd ‘kraje’, gwledig ‘wiejski’, ir. i szk. Guladh, Uladh, Guladach, Uladach (określenia członków rządzącej warstwy społeczeństwa). Zestawienie takie nie wytrzymuje jednak krytyki. Po pierwsze, pierwotną formą słowiańską było *valdū > *voldy, rozszerzone później przyrostkiem -ka, a cytowana forma vladyka nie jest ogólnosłowiańska, ale pochodzi z języka scs. Po drugie, forma ta raczej nie została zapożyczona, ale jest jednym z wielu derywatów utworzonych od odziedziczonego rdzenia *walədh-, zaświadczonego też w innych językach IE. Po trzecie wreszcie, przytaczane w tym kontekście formy celtyckie nie są spokrewnione; odpowiednikiem wal. gwlad i in. jest bowiem ir. flaith ‘książę’; oba te wyrazy, podobnie jak galijskie vlatos, wywodzi się od protoceltyckich *wlatos, *wlatis. Formy goidelskie (Guladh itd.) wyglądają raczej na zapożyczenia z języków brytońskich.

Zapożyczenia uralskie

Istnieją poglądy, że w języku prasłowiańskim sporo jest pożyczek ugrofińskich:

• *ama ‘jama’ (por. fiń. uoma ‘głębia, niewielka dolina’, liw. juom ‘głębia między mieliznami’; słow. *jama również prawdopodobne);
• *ěsnъ ‘jasny’ (związek z litew. áiškus ‘jasny’ i skr. yáśas ‘blask, wspaniałość’ lub IE *aidh- ‘palić’ wydaje się bardziej przekonujący);
• *kora (fiń. karva ‘futro, sierść, włosy’ albo kuori ‘kora’);
• *košь ‘kosz’ (węg. kas i kosár wyglądają na zapożyczenia);
• *kǫpati ‘kąpać’ (pierwsza etymologia: fiń. kumpua ‘pienić się, tryskać’, chant. komp ‘piana’, węg. háb);
• *kǫpati ‘kąpać’ i *kǫpělь ‘kąpiel’ (druga etymologia: fiń. kylpy ‘kąpiel’, zbieżne z gr. kólymbos ‘nurkowanie, nur’, ale prawdopodobnie przestawione z PU *pülkV: udm. pi̮laśk-, pə̑lač́k-, plač́k- ‘kąpać się, myć się’, zyr. pi̮lśi̮-, pi̮vśi̮-, pu̇lśi- ‘kąpać się’, chant. pöɣəl-, peẋət-, pewəl- ‘pływać, kąpać’, mans. päwl-, päɣl-, puwl- ‘kąpać się’, węg. füröd-, fürd- ‘kąpać się’, füröszt- ‘kąpać’);
• *kъrkъ ‘kark’ (fiń. kurkku ‘gardło’);
• *mǫžь ‘mąż, mężczyzna’ (fiń. mies, zwłaszcza mans. manś ‘człowiek’);
• *okunь ‘okoń’ (fiń. ahven);
• *orь ‘koń, rumak’, stpol. orz, por. polskie Orzyc (fiń. ori < *orik, prt. oritta ‘ogier’; wyraz słow. bez etymologii, por. też litew. arklỹs ‘koń’);
• *osa ‘osika, osina’ (< *apsā, por. fiń. haapa, jednak litew. ãpušė, apušìs, stsas. aspa, czuw. ëvës);
• *pьšeno ‘pszono, ziarno prosa oczyszczone z łuski’, *pьšenica ‘pszenica’ (mans. posən ‘mąka’, udm. piź, por. etymologię ałtajską);
• *polъ ‘pół’ (por. fiń. puoli, węg. fél – z uwagi na rozpowszechnienie wyraz UF nie jest chyba pożyczką ze słowiańskiego);
• *sani ‘sanie’ (por. saam. čiønne, mans. šun, możliwa też etymologia ałtajska);
• *volъ ‘wół’ (por. komi völ, udm. val ‘koń’, maryj. ßülö ‘kobyła’, dalej saam. alddo ‘łania’, mordw. el'd'e ‘kobyła’, por. etymologię ałtajską);
• *xapati ‘chapać, chwytać’ (por. fiń. kaapata ‘porwać’);
• *xata ‘chata’ (por. węg. ház, chantyj. χot; być może z substratu przedindoeuropejskiego, por. też wyżej);
• *zajęcь ‘zając’ (fiń. jänis, gen. jäniksen; słow. za- byłoby więc przedrostkiem, wbrew próbom znalezienia związku z orm. ji ‘koń’, skr. háyas ‘t.s.’, jīhīte ‘skacze’, litew. žáidžiu, žáisti ‘spółkować’ i dalej z łac. haedus ‘kozioł’, ang. goat ‘koza’; litew. zuĩkis < *zuojekas i łot. zaķis są pożyczkami ze słowiańskiego: w litew. oczekiwalibyśmy *ž-, gdyby wyraz był odziedziczony; wyraz słowiański może być też odziedziczony: *za-ęcь < *za-ękъ z rdzeniem tym co w *pa-ǫkъ ‘pająk’, IE *ank- ‘zginać’, por. gr. ógkos ‘haczyk’, łac. uncus ‘krzywy’).

Szereg z tych wyrazów mogła w rzeczywistości wędrować w przeciwną stronę, od słowiańskiego do języków ugrofińskich. Wspólnym źródłem zapożyczeń mogły być też języki turkijskie. Vasmer uważa, że zapożyczenia ugrofińskie istnieją tylko w rosyjskim i są stosunkowo późne. Podobnie w fińskim znaleziono jedynie wyrazy praruskie, a nie prasłowiańskie.

Zapożyczenia ałtajskie

Pierwsze kontakty słowiańsko-turkijskie mogły mieć miejsce jeszcze przed okresem słowiańskiej ekspansji w VI wieku n.e. i być może sięgają czasów najazdu Hunów (koniec wieku IV). Badania nad pozostałościami języka huńskiego sugerują jego przynależność do bułgarskiej grupy języków turkijskich. Dziś jedynym przedstawicielem tej grupy jest język czuwaski, używany nad środkową Wołgą. Wśród wyrazów słowiańskich, których źródła przetrwały do dziś w czuwaskim, wymienia się:

• *bъraga ‘rodzaj piwa, braha’ (czuw. pə̂raɢa ‘wytłoki’; patrz odpowiedniki celtyckie wyżej);
• *ęčьmy ‘jęczmień’ (czuw. yasmăx ‘soczewica’; możliwa etymologia kaukaska: awarskie níẋa, achwachskie ũqa < *ʔinqʷa);
• *gatь ‘gać, tama’ (por. czuw. kat);
• kaganiec, kaganek ‘lampa olejowa’ (por. czuw. kəgan ‘rękojeść naczynia’; zapoż. od turkijskich Bułgarów na Bałkanach);
• *kobyla ‘kobyła’ (por. tutaj);
• *kъnigy (tylko liczba mnoga), wtórnie *kъniga, *kъnęga ‘księga’ (czuw. kĕneke; słowo to wywodzi się ostatecznie z akadyjskiego kunūkku ‘pieczęć’ i znane jest w wielu innych językach, np. orm. knikʰ ‘pieczęć’, węg. könyv ‘książka’, stchiń. kʰüen ‘zwój’);
• *loša ‘koń’ (stąd zwłaszcza rosyjskie лошадь, por. czuw. laša wobec tur. alaša);
• *pirogъ ‘pieróg’ (czuw. püre, tur. börek, zwykle wyprowadzane od pirъ ‘uczta, libacja’);
• proso (por. czuw. părça ‘groch’, pokrewne sttur. burčaq; na uwagę zasługuje też mandż.-tung. *pise- ‘proso’, mandż. fisike, ulcz. pikse, koreań. s:i < psí ‘nasienie’; może jednak proso < *sopro < *ḱopro, por. germ. *habrōn- ‘owies’);
• *pьšeno (czuw. piçen ‘mlecz’, por. jednak etymologię ugrofińską);
• *sanъ ‘godność, dostojeństwo, urząd’ (tylko w scs. i strus.; por. tur. san ‘wielka liczba, urząd, chwała’, wyraz może być też IE);
• *serьga ‘kolczyk’ (stczuw. *śürüγ ‘pierścień’, czuw. śərə; por. tatar. jözök, tur. jüzük; istnieje też etymologia germańska);
• *śěrъ ‘szary’ (czuw. šură ‘biały’; zwykle zakłada się tu słow. *xaira- < IE *koiro-, por. nord. hárr ‘siwowłosy, szary’, ir. ciar ‘ciemny’, jednak słow. *x- nie jest jasne);
• *ta ‘i’ (spójnik łączny w ukraińskim, czuw. ta);
• *tvarogъ ‘twaróg, ser’ (czuw. turăx, torăx, turk. *tōrak, skąd węg. túró; jakuc. tar ‘zsiadłe mleko’; por. gr. tyrós ‘ser’; wiązane też z tvoriti);
• *vataga ‘wataha’ (por. stczuw. *våtaγ, sttur. otağ ‘namiot, pokój, rodzina’, ale także płnturk. vataga ‘spółdzielnia, artel rybaków’);
• *volъ ‘wół’ (por. czuw. vulix, tur. ulağ ‘wierzchowiec, zwierzę pociągowe’; stąd też maryj. volik ‘bydło’, por. etymologię ugrofińską);
• *xomǫto ‘chomąto’ (ros. xomút, scs. xomǫtъ, por. czuw. xomyt, istnieje etymologia