Niejednoznaczne okoliczności śmierci gwałtownej człowieka - Zakończenie

Marek Szydełko
12.05.2015

Samobójstwo człowieka od zawsze stanowiło zagadkę, problem, który nie ma czytelnych i ostatecznych interpretacji. Odnosząc się do analizowanego materiału źródłowego, można wysunąć tezę, że tej tajemnicy śmierci również w przyszłości nie da się jednoznacznie zinterpretować. Każda z analizowanych historii osobistych otwiera wciąż nowe tematy, skłania do zadawania wciąż nowych pytań dlaczego. Dlaczego ludzie nie wykrzykują wołania o pomoc w sposób bardziej czytelny dla otoczenia? Dlaczego tak często nikt nie próbował powstrzymać samobójcy? Dlaczego tak prozaiczne motywy powodują, że ludzie tracą jedną z najważniejszych wartości, jaką jest życie? Zaprezentowana publikacja może jeszcze bardziej zachęca do podnoszenia wątpliwości przez to, że bezpośrednio przedstawia listy samobójców, które każdy Czytelnik może przeanalizować i wypowiedzieć własną opinię.

Złożona tematyka śmierci samobójczej również przed nami stawiała wiele barier poznawczych czy interpretacyjnych, dzięki czemu mamy świadomość, że niniejsza publikacja wpisuje się zaledwie we fragment wiedzy o tym zjawisku, zarówno osobistym, jak i społecznym. Ukazując obiektywne wskaźniki oceny sytuacji kryminalistycznej czy podążając za rekonstrukcją interpretacji i nadawczych sensów, staraliśmy się rzucić światło tylko na niektóre zagadnienia samobójstwa. Złożone sytuacje osobiste ludzi, ich specyficzny sposób interpretowania siebie i otoczenia przekonują, że pełne zrozumienie sytuacji samobójcy przed zamachem na życie może nigdy nie nastąpić. Dlatego w podsumowaniu opracowania szczególnie istotne są pytania o praktyczny wymiar przeprowadzonych badań. Warto przede wszystkim pytać o ich sens pragmatyczny, dlatego że jest sprecyzowany. Wnioski z przeprowadzonych badań powinny wnosić wkład do kanonu wiedzy o profilaktyce zachowań samobójczych, ponieważ nawet jeżeli nie uda się jednoznacznie uchwycić czynników determinujących samobójstwo, to można próbować oddziaływać na to, co już jest znane.

Problematyka zabójstwa, nieszczęśliwego wypadku czy śmierci samobójczej jest dogłębnie eksplorowana na gruncie kryminalistyki, jednak w obszarze wiedzy pedagogicznej samobójstwo jest tematem rzadko podejmowanym. Ale w żadnej z tych dziedzin śmierć człowieka nie podlega szablonowym procedurom czy interpretacjom. Każda ze spraw, jakie stają przed organami ścigania, niesie z sobą trudność odczytywania obiektywnych treści, dedukowanych z sumy zabezpieczonych śladów i dowodów. Z tego względu w pierwszej części opracowania staraliśmy się dostarczać wiedzy o trudnościach i rozwiązaniach w zakresie odczytywania okoliczności śmierci człowieka. Tak jak zaznaczyliśmy we wstępie, śmierć samobójcza zwykle następuje w odosobnieniu, bez świadków, dlatego stanowi zagadkę kryminalistyczną. Naszym celem było wskazanie szczególnie tych treści, które mogą spowodować, że budowanie hipotez śledczych będzie bardziej dokładne i profesjonalne.

Zarazem warto podkreślić przydatność wyników badań rekonstrukcyjnych nad stylem wypowiedzi, gdyż mogą z nich skorzystać również policjanci. Poszczególne poziomy analizy komunikatów, uwzględniając poziom obrazu siebie, własnej przyszłości czy oceny relacji społecznych, niewątpliwie stanowią przyczynek do konstruowania schematu prowadzenia rozmowy z rodziną zmarłego samobójcy. Pytania sprecyzowane tematycznie, odnoszące się do ustalonych podobieństw wypowiedzi mogą stanowić element metodyki zbierania informacji, ale nie tyle o okolicznościach śmierci samobójczej, ile o rekonstrukcji ostatnich dni życia człowieka.

Istnieje znaczna potrzeba badań nad sposobami prowadzenia rozmów przez policjantów w związku z nagłą śmiercią człowieka, ponieważ w praktyce są to procedury mocno schematyczne. Analiza materiału źródłowego odkryła problem bardzo ogólnikowego zbierania informacji od rodziny zmarłego samobójcy. Zadawane przez policjantów pytania ograniczały się do aspektów formalnych, natomiast dalsza część wypowiedzi świadka nie była już kierowana pytaniami: rozmówca opowiadał w dowolny sposób o własnych opiniach i ocenach, a ostatecznie wnioskował, że dane zdarzenie mogło być samobójstwem lub podważał taką tezę. Poruszane w trakcie rekonstrukcji zagadnienia interpretacji swojego życia pojawiały się w tych rozmowach raczej jako temat dodatkowy. W toku opracowywania wyników badań nie zajmowaliśmy się jednak tą kwestią, uznając ją za uboczną względem planu badawczego.

Śmierć samobójcza człowieka pozostaje zdecydowanie rzadszym tematem badań prowadzonych na gruncie nauk pedagogicznych. Kierując się obszarem zainteresowania pedagogiki społecznej czy resocjalizacyjnej, w centrum uwagi badawczej należy umiejscowić człowieka działającego wśród innych ludzi. Kontekst osobisty i społeczny, kanon motywacji do działania, a obok niego subiektywne przeżycia i przemyślenia wspólnie stanowią punkt wyjścia do gromadzenia wiedzy pedagogicznej na temat zjawiska samobójstwa. Kierując się takim założeniem, zastanawialiśmy się, na ile zgromadzone dane źródłowe i przeprowadzone analizy będą przydatne dla praktyki pedagogicznej. Po zgromadzeniu materiału źródłowego i jego interpretacji jesteśmy przekonani, że wiele opisanych w tekście wniosków wyznacza kierunki i poziomy pracy pedagogów. Szczególnie doniosłą rolę odgrywa ta część badań, która dotyka osób młodych. Uwzględniając pedagogiczny wymiar badań i prowadząc analizę kategorii językowych, skoncentrowaliśmy się właśnie na sytuacji młodych samobójców. Przybliżenie sposobów postrzegania przez nich siebie i własnego otoczenia jest ważne zarówno dla pedagogów szkolnych, jak i wychowawców czy nauczycieli.

Czy wczesna profilaktyka zachowań samobójczych mieści się w zasięgu ich możliwości pracy z uczniem? Otóż, kierując się wynikami badań rekonstrukcyjnych, można wyznaczyć taki zakres oddziaływań, jaki nie wiąże się bezpośrednio z analizowaniem motywacji do podjęcia próby samobójczej. Rolą nauczyciela jest rozpoznawanie i kompensowanie tych sfer, które zostały naświetlone w zawartych w każdym z podrozdziałów wnioskach z badań. Uwagę kierowaliśmy na podobieństwa sensu i interpretacji, jakie samobójcy, a szczególnie młodzi ludzie, nadawali kategoriom językowym. Analiza tych kategorii łączy się z określonym stylem postrzegania przez nich siebie i otoczenia, ale dodatkowo jest stymulatorem działania. Rolą nauczyciela-wychowawcy, który będzie starał się wdrażać wczesną profilaktykę tych zachowań, może być właśnie tworzenie okazji do rozważań na tematy zasygnalizowane w zrekonstruowanych kategoriach. Szczególnie w przypadku rekonstrukcji wypowiedzi młodych osób podkreśliliśmy wątek wartości, które ich zdaniem zostały w życiu zdezaktualizowane. Uwagę kierujemy na problematykę aksjologii w wychowaniu, ale okazuje się, że nie wystarczy kreować wartości, które po zinternalizowaniu będą życiowymi, niezmiennymi pryncypiami. W polskich szkołach wychowanie ku wartościom jest obecne; służą temu zajęcia wychowawcze, lekcje religii czy etyki. Taka teza znajduje potwierdzenie w przeprowadzonych badaniach, ponieważ materiał źródłowy jednoznacznie wskazał, że wartości są obecne w życiu młodzieży, a nadto mają szczególne znaczenie. To właśnie do wartości odwoływali się młodzi samobójcy w sytuacji dla nich dramatycznej. Jednak wnioski z badań nakreśliły równie ważny obszar pracy wychowawczej, jakim jest ciągła dyskusja nad rozumieniem wartości. Przecież rekonstrukcja badawcza ukazała sytuacje, w których osobiste, subiektywne interpretacje życiowych pryncypiów okazały się zmodyfikowane i utrwalone. Taki rozdźwięk jaskrawo prezentuje porównanie kategorii w sensie normatywnym i kognitywnym. Dlatego szczególnym zadaniem wychowawców jest tworzenie możliwości dojrzałej dyskusji nad indywidualnym rozumieniem (nad sensem i interpretacją) wartości. Takie działanie pozwala stworzyć szanse na wychwycenie sytuacji, w których ludzie komunikują o swoich przekonaniach, informują innych, że ich wiara w sens wartości ważnych w życiu nie istnieje. W tym aspekcie przeprowadzone badania rekonstrukcyjne pozwoliły uchwycić ważny dla pedagogów moment, kiedy upadek wiary w wartości rzuca światło na jeden z momentów, gdy życie traci sens.

Warto w słowach podsumowujących wyniki badań odnieść się do praktycznych celów, które staraliśmy się osiągnąć. Otóż w Polsce, podobnie jak w innych krajach, istnieją procedury działań profilaktycznych (D. Schaffer, P. Fisher 1981, s. 545-565; P.W. McKey, R.W. Jones, R.H. Barbe 1993; J. Zenere, P.J. Lazarus 1997, s. 387-403) skoncentrowanych na zachowaniach samobójczych, szczególnie młodych ludzi. Realizacja programu profilaktyki samobójstw uczniów SUPRE, zainicjowanego przez WHO, zaowocowała wydaniem przewodnika dla nauczycieli dotyczącego prowadzenia profilaktyki tych zachowań w szkołach. Obecny stan wiedzy można skonkretyzować w odniesieniu do czynników ryzyka, które mogą towarzyszyć człowiekowi w sytuacji narastania gotowości do samobójstwa (M.J. Carris, L. Sheeber, S. Howe 1998, s. 459-472; Zapobieganie samobójstwom... 2003, s. 17). W celu zminimalizowania zagrożenia próbami samobójczymi sprecyzowano także katalog oddziaływań zalecanych wobec uczniów. Szczególnie ważne dla pedagogów są informacje o sposobach działania, aby w codziennej praktyce szkolnej umiejętnie wspomagali uczniów w nabywaniu koherencji, swoistej odporności na stres społeczny i osobisty. Chodzi także o to, aby wyposażać młodzież w umiejętności radzenia sobie z trudnościami życiowymi w sposób inny niż przez samobójstwo. W tym względzie nauczyciele dysponują wskazówkami dotyczącymi organizacji zajęć o charakterze profilaktycznym. Do kanonu profilaktyki samobójstw realizowanej w szkole przez nauczycieli należą głównie następujące działania:

  • -    rozpoznanie uczniów z zaburzeniami osobowości i zaproponowanie im pomocy psychologicznej,
  • -    nawiązanie bliższych kontaktów z młodymi ludźmi w rozmowach z nimi oraz staranie się, by ich zrozumieć i udzielić im pomocy,
  • -    zmniejszenie ich negatywnych emocji wynikających ze stresu psychicznego,
  • -    zwracanie uwagi i nauczenie się, jak w wypowiedziach i/lub zmianie zachowania niewerbalnego wcześnie rozpoznawać sygnały ostrzegające o samobójstwie,
  • -    pomaganie w nauce uczniom mniej zdolnym,
  • -    zwracanie uwagi na przypadki wagarowania,
  • -    destygmatyzacja choroby psychicznej oraz eliminowanie używania alkoholu i narkotyków,
  • -    kierowanie uczniów na leczenie zaburzeń psychicznych oraz leczenie odwykowe w przypadkach nadużywania alkoholu i narkotyków,
  • -    ograniczenie dostępu uczniów do środków umożliwiających popełnienie samobójstwa: trujących leków, pestycydów, broni palnej itd.,
  • -    zapewnienie w miejscu pracy nauczycielom i innym członkom personelu szkoły dostępu do metod zmniejszania ich stresu zawodowego (Zapobieganie samobójstwom... 2003, s. 38-39).

Skoro tak dużo wiedzy zgromadzono o genezie zachowań samobójczych i profilaktyki tych zdarzeń, czemu właściwe służą przeprowadzone badania i wysuwane z nich wnioski? Otóż mają one duże znaczenie dla pedagogów, wychowawców i wszystkich osób udzielających wsparcia, rozmawiających z ludźmi o ich emocjach, spostrzeżeniach i osobistych poglądach. Analiza kategoryzacyjna zastosowana do eksploracji treści listów i połączona z informacjami od osób trzecich w czytelny sposób zarysowała ten fragment wiedzy, którego poszukiwaliśmy na poziomie zakładanych celów. Skoro samobójstwo było przez nas, zgodnie ze wskazaniami literatury, interpretowane jako proces, a nie nagły wypadek, to poszukiwaliśmy jego nadbudowy. Szukaliśmy czegoś ważnego w tym procesie, bez konkretnego przeczucia, co to będzie. Dlatego, szukając osobistej wiedzy wyrażonej w liście napisanym na końcu życia człowieka, założyliśmy, że ta ważna myśl może zostać wykreowana na drodze badań rekonstrukcyjnych sytuacji poprzedzającej zamach samobójczy.

Analiza wyników tych badań sprowadziła naszą uwagę na obszar aksjologii, a właściwie pytania o znaczenie wartości w życiu człowieka i późniejszego procesu zwątpienia w ich sens. Korzystając z poszczególnych matryc opisujących analizę wypowiedzi pożegnalnej, należy zauważyć, że często pojawia się w nich wątek kategorii językowych, które są równocześnie wartością. Miłość, sprawiedliwość, życie pojawiły się jako właśnie to coś ważnego w ostatniej wypowiedzi. W treści listów naczelnego miejsca nie zajmowała bezpośrednia motywacja do zamachu, np. zawiedziona miłość, bankructwo czy zła ocena w szkole. Motywacja niejako pojawiła się w tle wartości, które w życiu człowieka zagubiły się, które straciły dlań znaczenie i których w żaden sposób nie umiał odnaleźć na nowo. Dlatego, rekonstruując sens wypowiedzi pożegnalnych i używanych w nich kategorii językowych, od razu nasuwa się wniosek dotyczący jakości tych kategorii. Pojawiające się wartości i ich negatywny obraz wskazują na ważną rolę, jaką aksjologia odgrywa w wychowaniu. Lekcje religii, etyki czy przedmioty humanistyczne nie tracą z oczu zagadnień wartości jako kluczowych pryncypiów w życiu młodego i dorosłego człowieka. O ważności aksjologii w procesie wychowania świadczą również uzyskane wyniki badań. Jeden z wniosków wskazuje, że wartości (np. życie, świat, miłość, ludzie, prawda) niewątpliwie zostały zakotwiczone w świadomości samobójców. Są one dla nich ważne, ponieważ w momencie krytycznym dla swojego życia właśnie do wartości odwoływał się każdy ze zmarłych uczniów. Należy podkreślić siłę oddziaływań wychowawczych, zarówno w rodzinie, jak i w szkole czy wspólnocie religijnej, ponieważ w przypadku tych młodych osób aksjologia była częścią procesu ich socjalizacji i wychowania. Wartości zostały przez nich przyjęte i dodatkowo nadano im szczególne znaczenie. Listy pożegnalne, które komunikują o braku sensu dalszego życia, podnoszą właśnie problemy zawiedzionej wiary w wartości.

Podsumowując wyniki badań i ich pedagogiczny kontekst, warto odnieść się do wniosku, który wskazuje na subiektywne interpretacje tych kategorii (pojęć) opisujących wartości. Otóż w każdej z analizowanych wypowiedzi pożegnalnych zakomunikowano zwątpienie młodych ludzi, a przywoływane wartości w subiektywnym rozumieniu zawiodły. Mówią o tym cytowane fragmenty listów.

Z tych dwóch wniosków wynika następująca konkluzja: narastająca gotowość młodego człowieka do samobójstwa rozgrywa się właśnie na płaszczyźnie utraty wiary w sens wartości - to, co miało być pryncypiami w życiu, zostało w ich subiektywnym przekonaniu zdewaluowane. Poprawność metodologiczna badań hermeneutycznych wykluczała badanie podobnych, związanych z sobą emocjonalnie przypadków. Mimo iż były to osoby w różnym wieku i różniące się demograficznie, okazało się, że ich sposób postrzegania wartości w życiu był bardzo podobny. Można zatem pytać o praktyczne znaczenie konkluzji z badań, głównie w kontekście pracy nauczycieli na rzecz wczesnej profilaktyki szeroko ujętych zachowań internalizacyjnych młodzieży. Krystalizuje się więc bardzo ważna konkluzja: Czy wystarczy tylko uczyć o wartościach, propagować wartości i wiarę w ich niezmienny sens? Otóż badania rekonstrukcyjne ukazały drugą ważną część profilaktyki, czyli tworzenie okazji do wypowiadania się o osobistych interpretacjach sensu zinternalizowanych wartości. Skoro - jak wskazała analiza listów pożegnalnych - wartości były ważne w ostatnim akcie życia, to elementem profilaktyki winna być próba wychwycenia symptomów świadczących o dewaluacji sensu tych wartości. Jest to doświadczenie wspólne samobójcom w różnym wieku, ponieważ tego rodzaju kategorie pojawiły się nie tylko w listach młodych osób. Dewaluacja sensu wartości to proces rozgrywający się w subiektywnych wyobrażeniach i interpretacjach człowieka. Tymi interpretacjami człowiek kieruje się, podejmując działania. Dlatego tak ważna jest okazja do rozmawiania o osobistych wyobrażeniach o sobie, o społeczeństwie i własnej przyszłości. Chodzi bowiem o to, aby otworzyć drogę do ważniejszej wiedzy, jaką są osobiste odczucia wobec sensu wartości w życiu.

 


[1] Tanatologia - nauka badająca przyczyny śmierci i związane z nią zjawiska zachodzące w organizmie; ma zastosowanie w medycynie sądowej (Słownik wyrazów obcych 2002, s. 1089).

 

[2] Kurara - wyciąg z kory pędów i korzeni południowoamerykańskich lian (m.in. kulczyby), zawierający trujące alkaloidy, używany pierwotnie przez Indian do zatruwania strzał, stosowany jako składnik leków zwiotczających mięśnie. Liana - roślina o bardzo długich, cienkich i zdrewniałych pędach, wijąca się lub czepiająca innych roślin, rosnąca głównie w lasach tropikalnych. Kulczyba - krzew, liana lub drzewo, o drobnych rurkowatych kwiatach i owocach z dużymi nasionami zawierającymi u niektórych gatunków silnie trujące alkaloidy (m.in. strychninę), rosnące w strefie międzyzwrotnikowej i podzwrotnikowej. Skurcz toniczny to skurcz związany z napięciem mięśni lub tkanek (Słownik wyrazów obcych 2010, s. 710, 706, 741, 1263).

 

 


Śmierć samobójcza perspektywa kryminalistyczna i pedagogiczna
Leszek Bednarski i Arkadiusz Urbanek

ISBN: 978-83-7587-973-5
Wydanie I, Kraków 2012, Format B5, Objętość 252 stron, Oprawa miękka, klejona
wydawnictwo: Impuls

Zakup książkę: Śmierć samobójcza perspektywa kryminalistyczna i pedagogiczna

Zgłoś swój pomysł na artykuł

Więcej w tym dziale Zobacz wszystkie