Śmierć samobójcza perspektywa kryminalistyczna i pedagogiczna - WSTĘP

Śmierć gwałtowna zawsze zwraca szczególną uwagę opinii publicznej, ale przede wszystkim organów ścigania. Do śmierci tej dochodzi wówczas, gdy na cały ustrój lub ważne dla życia układy bądź narządy zadziałały szkodliwe czynniki zewnętrzne, wywołując uraz, którego natężenie powoduje przekroczenie granic wytrzymałości lub adaptacji danego ustroju, ponad możliwości zachowania życia w zmienionych warunkach. Działanie czynników zewnętrznych może być efektem urazu: mechanicznego, cieplnego, elektrycznego, chemicznego, wywołanego promieniowaniem jonizującym lub, ogólnie, wstrząsorodnym czy też zaburzającym mechanizmy bioregulacyjne (T. Marcinkowski 2010, s. 266). W tym przypadku zaistniałe czynniki zewnętrzne jednak zadają gwałt czynnościom ustrojowym organizmu człowieka, powodując ich przerwanie lub zahamowanie. Złożone i interdyscyplinarne zagadnienia dotyczące ustalenia okoliczności śmierci powodują, że istotne będzie wyjaśnienie w tym momencie przewodniego zamysłu niniejszej książki. Otóż najczęściej spotykanym sposobem zejścia śmiertelnego samobójców w Polsce jest powieszenie. Osoba decydująca się na taką śmierć samobójczą wybiera miejsca pozbawione ludzi i czyni to w zupełnej samotności. Podobnie jest w przypadku innych sposobów dokonywania zamachu na własne życie; zdecydowanie częściej samobójcy działają w odosobnieniu. Stąd też w pierwszej części niniejszego opracowania chcielibyśmy zwrócić uwagę na istotne elementy związane z samobójstwem rozumianym jako śmierć gwałtowna.

Podejmowane przez organy ścigania ustalenia w ramach czynności operacyjno-procesowych wokół przyczyny i okoliczności śmierci człowieka stanowią podstawowe zadanie organów ścigania. Z tymi działaniami łączy się kolejny ważny problem, ponieważ to właśnie oględziny, jako procedura kryminalistyczna, stanowią zbiór najistotniejszych czynności procesowych i kryminalistycznych. Oględziny miejsca ujawnienia zwłok, ekspertyzy czy próby identyfikacji zmarłej osoby mają podstawowe znaczenie dla całego procesu dowodowego i, w konsekwencji, wykrywczego sprawcy śmierci. Są to istotne kwestie również w przypadku śmierci samobójczej, gdyż jej okoliczności zawsze stanowią przyczynek do prowadzenia procedur oględzinowych. W pierwszej części książki zostaną skrupulatnie wyjaśnione kluczowe problemy tych procedur i trudności, z jakimi policjanci czy prokuratorzy mogą się spotykać.

Wiodąca rola oględzin w systemie czynności procesowo-kryminalistycznych wynika nie tylko z potencjalnej rangi dowodowej zabezpieczanych śladów materialnych. Należy podkreślić, że czynności, a szczególnie oględziny miejsca zdarzenia i znajdujących się tam zwłok bardzo często są pierwszą czynnością dowodową w danej sprawie. W postępowaniu mają doniosłą funkcję wykrywczą, od nich bowiem często zależy powodzenie całego procesu rekonstrukcji okoliczności śmierci człowieka, zarówno samobójczej, jak i wywołanej udziałem osób trzecich. Z tym zagadnieniem wiąże się poruszana przez nas kolejna kwestia, a mianowicie wstępna ocena zaistniałego zdarzenia. Należy unikać dokonywania założeń wstępnych, szczególnie w kwestii śmierci samobójczej, ponieważ może to spowodować niedokładność i zawężenie zakresu prowadzonych oględzin kryminalistycznych. Jeżeli z góry uzna się zdarzenie za samobójstwo lub nieszczęśliwy wypadek, to po rozpoczęciu oględzin może pojawić się tendencja do pomijania śladów oraz pobieżnego ich zabezpieczania i dokumentowania. Efektem tego będzie niewykrycie faktycznego sprawcy zabójstwa lub jego uniewinnienie przez sąd wobec braku rzetelnych dowodów winy.

Przyjmując wersję samobójstwa, należy zachować dużą ostrożność, gdyż sprawcy często w różny sposób stwarzają jego pozory. Tu także ważną rolę spełnia analiza sposobu działania. Za samobójstwem mogą przemawiać listy pożegnalne, które samobójcy nieraz pozostawiają po sobie (J. Nelken 1982, s. 107). Jednak zbyt pochopne uznanie tej pisemnej deklaracji może prowadzić do pomyłki (J. Gurgul 1995, s. 45), gdy np. sprawca zabójstwa pozostawi przy zwłokach sfałszowany list pożegnalny. W toku śledztwa powinny więc zostać sprawdzone wszystkie racjonalne możliwe wersje dotyczące spowodowania śmierci (J. Nelken 1982, s. 106). Złożoność postępowania przy ocenie śmierci samobójczej nie zwalnia od obowiązku wnikliwej analizy i sprawdzenia charakteru zdarzenia, niekiedy w znacznie szerszym kontekście (J. Gurgul 1995, s. 45). Nie wynik sekcji zwłok ma tutaj decydujące znaczenie, lecz dokładne oględziny miejsca ich znalezienia, które mogą wykazać więcej szczegółów przemawiających za charakterem śmierci niż sama tylko sekcja zwłok (B. Popielski, J. Kobiela 1972, s. 398). W aspektach kryminalistycznej metodyki działania należy zatem postawić pytania: Od czego rozpocząć proces wykrywczy? Jak zgromadzić materiał dowodowy? O tym traktuje pierwsza część niniejszej książki.

Kwintesencją poruszanych problemów jest nasze dążenie, aby w pierwszej części publikacji zwrócić Czytelnikom szczególną uwagę na umiejętności pozyskiwania i przetwarzania informacji w toku procedur wyjaśniających okoliczności śmierci człowieka. Taka wiedza pozwala na właściwe ukierunkowanie śledztwa i sprawia, że zabezpieczone dowody rzeczowe mówią o tym zdarzeniu tak jak świadkowie, chociaż było ono zdarzeniem bez świadków.

Druga część książki ma inny charakter niż dotąd zarysowane zagadnienia kryminalistyczne. Odmienna jakość problemowa wynika z innej perspektywy, z której ponownie próbujemy spojrzeć na skomplikowaną sytuację, jaką jest samobójstwo. W tym momencie samobójstwo przestaje dla nas stanowić zdarzenie, które wymaga gruntownej i metodycznej egzemplifikacji. Samobójstwo zaczyna nabierać odmiennego charakteru problemowego, gdyż staje się życiową sytuacją, do której człowiek dojrzewa, którą próbuje opisywać innym ludziom, a przede wszystkim głęboko przeżywa. W tym aspekcie samobójstwo domaga się nie tylko zabezpieczenia śladów i weryfikacji hipotez, ale wręcz odwrotnie, domaga się od badacza podążania za osobistym opisem sytuacji życia, wymaga rekonstrukcji bardzo subiektywnych przeżyć.

Jakkolwiek w początkowych rozważaniach samobójstwo zostało opisane z punktu widzenia procedur kryminalistycznych, to na kolejnym poziomie eksploracji warto pójść głębiej i dalej niż zabezpieczenie śladów. Pojawia się nowa droga eksploracji śmierci samobójczej, a jej celem jest nie tylko rekonstruowanie okoliczności zgonu, ale próba dokonania rekonstrukcji przeżyć i ocen sytuacji życia człowieka, który staje w obliczu samounicestwienia. Dlatego w drugiej części książki koncentrujemy się na przeprowadzeniu gruntownej analizy interpretacyjnej. Obiektami prowadzonych analiz stały się listy pożegnalne samobójców, a ich przekaz został potraktowany jako swoisty, niepowtarzalny tekst wypowiedzi. Unikatowość listu pożegnalnego jest zdeterminowana niepowtarzalnością i wyjątkowością sytuacji życiowej człowieka, która go przytłacza i o której w tym liście chce „krzyczeć". Dodatkowo, na poziomie analizy treści, obok przekazu listu pożegnalnego dołączone zostaną wypowiedzi innych osób, świadków ostatnich dni życia człowieka. W ten sposób analiza materiału źródłowego będzie miała dwa etapy: pierwszy etap koncentruje się na prezentacji i wstępnej analizie zawartości listu, drugi zaś to głęboka analiza treści przekazu połączona z uzupełniającymi ją informacjami zgromadzonymi z zapisów wypowiedzi innych osób.

List pożegnalny może być rozstrzygany w kilku aspektach: dla bliskich zmarłego staje się przesłaniem, niekiedy testamentem lub oskarżycielskim wyrzutem. Z punktu widzenia kryminalistyki staje się materiałem dowodowym, wokół którego prowadzone są czynności uzasadniające jego autentyczność. W naszych zamierzeniach badawczych listy pożegnalne samobójców występują jako specyficzny tekst wypowiedzi człowieka. Nawet jeżeli jego emocje, stan psychicznego rozbicia czy depresja modyfikują jakość tej wypowiedzi, to nadal treść listu pożegnalnego jest jednym z najbardziej osobistych tekstów, z jakim badacz może się zetknąć. Dlatego zakładamy, że przeprowadzona eksploracja tej treści wypowiedzi i wynikające z niej wnioski mają znaczenie dla wiedzy z zakresu pedagogiki społecznej, resocjalizacyjnej. Są to badania wzbogacające wiedzę o patologiach społecznych, a także wnoszące wiele treści do rozumienia kierunków profilaktyki zachowań szkodliwych. W tym względzie rekonstrukcja sytuacji człowieka, który dojrzewa do pozbawienia siebie życia, zmierza do poszukiwania podobieństw przypadków. Kierując się zasadą metodologicznej replikacji, poszukujemy podobieństw wypowiedzi i używanych opisów, które ujawniają treści poszczególnych listów pożegnalnych. Poszukujemy podobieństw zakotwiczonych w subiektywnej interpretacji i sądach zakomunikowanych przez ludzi w różnym wieku, pochodzących z różnych środowisk, których łączy tylko jedna sytuacja: gotowość i determinacja do samounicestwienia. Brunon Hołyst określa wręcz samobójstwo jako zachowanie człowieka będące „[...] wynikiem determinacji wewnętrznej, bez wątpliwości" (1983, cyt. za: I. Pospiszyl 2008, s. 94).

Jaki jest cel zaplanowanych przez nas jakościowych badań hermeneutycznych? Otóż zakładamy, że odkrycie podobieństw w tekstach listów może mieć znaczenie dla wzbogacenia wiedzy o profilaktyce zachowań suicydalnych. Uważamy, że wnioski z tych badań będą przede wszystkim wzbogacały wiedzę nauczycieli, pracowników socjalnych, kuratorów czy policjantów, ponieważ na co dzień rozmawiają oni z ludźmi znajdującymi się często na rozstaju dróg własnego życia. Naturalnie, wchodzą w głębsze relacje interpersonalne, odbierają sygnały o bólu, jaki noszą w sobie przyszli samobójcy. Próba rekonstrukcji obrazu życia może być pomocna, aby uwrażliwiać na sygnały, które inni wysyłają. Jeżeli w toku prowadzonych badań nad tekstem wypowiedzi pożegnalnej faktycznie uda się odczytać podobne pola semantyczne, wówczas będą one właśnie częścią wiedzy pedagogicznej ukierunkowanej na wczesną interwencję. W wielu przypadkach taka interwencja może się rozpoczynać od uchwycenia niepokojących wypowiedzi. Jest to niejako próba wyjścia naprzeciw wołaniu, które bardzo często można wyczytać z treści listów samobójców. Uważają oni, że inni ludzie nie rozumieją ich przeżyć i doświadczeń, a będąc głusi na wysyłane sygnały, nie potrafią im pomóc. Poszukiwane przez nas podobieństwa w sposobach opisywania siebie i własnego życia dostarczą informacji o tym, jak nauczyciele czy szeroko rozumiane służby socjalne mogą uczyć się słuchania nastawionego na określone sygnały.

Ponadto odkrywanie sposobów postrzegania siebie i opisywanie osobistych doświadczeń samobójców, a szczególnie młodzieży, może stać się przesłanką do wprowadzania konkretnych tematów lekcji wychowawczych. Ich celem powinno być stworzenie okazji do wypowiedzi o osobistych odczuciach i wyrażenia własnych opinii, a zakresu tych tematów mogą dostarczać badania poświęcone sytuacjom trudnym. Wstępny ogląd zgromadzonego materiału źródłowego ukazuje, jak często właśnie skumulowanie negatywnych emocji i bezradność wobec bólu egzystencjalnego staje się podłożem zniekształconego odczuwania, myślenia i działania samobójcy. Niniejsza publikacja stanowi więc próbę ukazania sytuacji człowieka znajdującego się w krytycznym dlań momencie życia. Dlatego w znacznej mierze interesuje nas osobisty styl komunikowania o tym, co przeżywa, a wypowiedź zawarta w liście pożegnalnym stanowi wyjątkową drogę poznania i rekonstrukcji.

W pierwszej części niniejszej książki podjęliśmy problem śmierci człowieka analizowany z punktu widzenia kryminalistyki, w drugiej zaś części zajęliśmy się próbą rekonstrukcji sytuacji poprzedzającej zamach samobójczy. W tym celu analizie poddajemy autentyczne zapisy listów samobójców, a także materiał uzupełniający zgromadzony w poszczególnych postępowaniach, czyli wypowiedzi rodziny zmarłego, znajomych czy nauczycieli. Na pierwszym etapie rozważań przeplatają się niejako naturalnie różne wątki, ponieważ równocześnie odwołujemy się do przykładów dotyczących zarówno zabójstw, jak i samobójstw. Jest to zabieg z góry zamierzony, a przemawiają za nim trzy ważne cele, które sobie stawiamy. Pierwszym z nich jest chęć ukazania rozległej problematyki procedur kryminalistycznych; adresujemy te informacje do policjantów, prawników, antropologów, pasjonatów kryminalistyki. Drugim celem jest chęć ukazania, jak trudno jednoznacznie orzekać o przyczynie śmierci, balansując między zbrodnią zabójstwa a popełnieniem samobójstwa. Mimo że areną naszego zainteresowania jest śmierć samobójcza, to nie sposób oddzielić tych dwóch nurtów rozważań. To właśnie omówienie zagadnień procedur i metodyki kryminalistyki ma na celu ukazanie Czytelnikom, jak wiele trudności przysparza zweryfikowanie wątpliwości, czy przyczyną śmierci człowieka była zbrodnia zabójstwa, czy raczej samobójstwo. Trzecim celem jest chęć przekazania bogatego materiału poglądowego poświęconego praktyce kryminalistycznej, który zdecydowanie rozrasta się wówczas, gdy ukazujemy zdarzenia wynikające z działania zbrodniczego i samounicestwienia. Pierwsza część opracowania ma na celu wprowadzenie Czytelnika w złożoną materię okoliczności śmierci samobójczej. Opracowanie pierwszej części monografii utrzymane zostało w charakterze informacyjnym, porządkującym terminologię, a także poglądowym, aby jednocześnie stanowiło swoistą podbudowę jakościowej analizy poszczególnych historii śmierci samobójczych. Analiza jakościowa i rekonstrukcja zdarzeń poprzedzających samobójczą śmierć człowieka stała się głównym zamierzeniem badawczym w drugiej części opracowania.

Śmierć samobójcza perspektywa kryminalistyczna i pedagogiczna
Leszek Bednarski i Arkadiusz Urbanek

ISBN: 978-83-7587-973-5
Wydanie I, Kraków 2012, Format B5, Objętość 252 stron, Oprawa miękka, klejona
wydawnictwo: Impuls

Zakup książkę: Śmierć samobójcza perspektywa kryminalistyczna i pedagogiczna