Analiza makro-otoczenia podmiotów zorganizowanych - Klastry przemysłowe

2. Klastry przemysłowe

Aktualnie w dobie intensyfikacji procesów globalizacyjnych klastering jest szczególnie obecny w ponadnarodowych (UE, APEC, NAFTA) i narodowych politykach oraz strategiach rozwoju gospodarczego. Wyjątkowo silny nacisk kładzie się na klastry w sektorach wysokich technologii (wg OECD przemysły: lotniczy i kosmiczny, farmaceutyczny, komputerowy i urządzeń biurowych, wyposażenia radiowego, telewizyjnego i telekomunikacyjnego oraz instrumentów precyzyjnych, medycznych i optycznych). Jednak sama teoretyczna koncepcja klastrów sięga dziewiętnastowiecznych dystryktów przemysłowych. Klastry(przypis "i") , czyli porozumienia o współpracy przedsiębiorców danej branży z jednostkami naukowymi oraz administracją samorządową w regionie, są aktualnie coraz bardziej popularne w globalizujacym się świecie, również w Polsce. Dzięki równoczesnej współpracy i konkurencji, klastry są już w licznych przypadkach swoistym akceleratorem napędzającym gospodarki państw, głównie poprzez podnoszenie ich konkurencyjności i innowacyjności.

Rys. 1. Struktura klastra i jego interakcje
Źródło: Akundi K.M., Luster-Based Economic Development. Business and Industry Data Center (www.bidc.state.tx.us/reseaechcorner)

Dają one realną możliwość zacieśniania współpracy przedsiębiorców działających lokalnie i regionalnie, co powoduje rozwój nie tylko ich i całej branży, ale także rozwój regionu, w którym są zlokalizowane (przypis "ii"). Ideową strukturę klastra wraz z realnymi interakcjami przedstawił K. M. Akundi (rys. 1). Proces budowy klastra i livecykle przeważnie zwykle obejmuje cztery etapy. Są to:
1. Inicjacja-analiza i planowanie operacyjne.
2. Inkubacja-zaangażowanie w budowę klastra.
3. Implementacja-panel wzajemnej współpracy.
4. Udoskonalanie/odnawianie to głównie zazwyczaj budowa marketingowych innowacji i rynkowego przywództwa.

Inicjacja to etap determinujący w całym cyklu metodologicznym z racji na realne prawdopodobieństwo możliwości zbudowania silnego klastra lub zagrożenia fiaska całej idei (gdy popełni się zasadnicze realne błędy). W jego ramach należy dokonać jakościowych i ilościowych ocen witalności „własnego” otoczenia przemysłowego. Na tym etapie należy również zdeterminować potencjalnego lidera w biznesowej kreatywności np. regionu. Zazwyczaj wyróżniamy trzy fazy tego etapu:
1. Badawczy monitoring:
- wyodrębnienie sektora i potwierdzenie potencjału klastra,
- budowa konsensusu pomiędzy firmami potencjalnymi członkami inicjatywy klastrowej.

2. Stymulowanie wzrostu potencjału lidera, pozyskiwanie zainteresowania i „przyciąganie” centrów badawczych oraz uniwersyteckich, kreowanie informacyjnych spotkań z wstępnie wyselekcjonowanymi firmami kandydatami społeczności klastrowej.

3. Budowa i wykorzystanie bazy wniosków:
- ilościowa - to głównie współudział w wykorzystaniu potencjału pracowników regionu, stratyfikacja siły podmiotów regionu w całym sektorze przemysłowym, przegląd i ewaluacja krajowego i zagranicznego potencjału rynkowego, kwantyfikacja eksportowych orientacji.
- jakościowa to między innymi: wywiady z liderami rynkowymi i CEO oraz innymi operacyjnymi decydentami w określonych przemysłach, a także z CXO otoczenia naukowego i badawczego.

Jednocześnie z teoretycznymi pracami nad efektywnością metodologiczną budowy klastrów, analizowane są na tym etapie również możliwości ich podziału wg wybranych kryteriów. Typologia brytyjskiego Departament Handlu i Przemysłu (DTI) analizuje ten aspekt w szerokim zakresie, wyróżniając:
• łańcuch wartości dodanej - jądro klastra stanowią przedsiębiorstwa sąsiadujące w łańcuchu wartości dodanej; zasadnicze znaczenie mają w tym przypadku pionowe powiązania w procesach produkcyjnych;
• agregację powiązanych sektorów - wielkoskalowy typ klastra teoretycznie wyodrębniony przez M. E. Portera. Składa się on z czterech zasadniczych części: segmentu produkcji dóbr finalnych, produkcji maszyn i urządzeń, wyspecjalizowanych źródeł nakładów oraz wspierających cały proces wytwórczy wyrafinowanych, głównie specjalistycznych usług;
• klastry regionalne - agregacja podmiotów zorganizowanych z powiązanych sektorów, szczególnie skoncentrowana przestrzennie w ramach regionu co warunkuje ich globalną konkurencyjność,
• dystrykty przemysłowe - lokalne skupiska małych i średnich przedsiębiorstw wyspecjalizowanych w poszczególnych etapach procesu produkcyjnego, silnie powiązane z środowiskiem lokalnym, szczególnie w oparciu o zaufanie i więzi outsourcingowe,
• sieć - specyficzna forma powiązań pomiędzy aktorami gospodarczymi oparta na współzależnościach, kooperacji i zaufaniu (DTI dopuszcza, że może lecz nie musi być skoncentrowana przestrzennie),
• środowisko innowacyjne - synergia czynników ekonomicznych i instytucjonalnych na obszarach koncentracji przemysłów wysoko technologicznych prowadząca do efektywnej kreacji i dyfuzji wiedzy oraz wydajnego procesu wzajemnego uczenia się np. program iN2015 skutecznie realizowany od kilku lat w Singapurze, co jest szczególnie pożądane w gospodarce digital.

Kolejną interesującą koncepcją stratyfikcji wyróżniającą trzy rodzaje klastrów jest typologia Meyer'a-Stamer'a. Zgodnie z ich propozycją wyróżniamy:
• klaster pokrewny włoskim dystryktom przemysłowym, którego najbardziej znanym przykładem jest słynna amerykańska Dolina Krzemowa. Ten typ klastra charakteryzuje się m. in. dominacją małych i średnich przedsiębiorstw, silną specjalizacją jak również dużą wzajemną rywalizacją z jednoczesnym funkcjonowaniem systemu powiązań sieciowych opartych przede wszystkim na zaufaniu. Występowanie tych organicznych czynników umożliwia m.in. elastyczną specjalizację, wysoką produktywność oraz kreuje potencjał innowacyjny;
• klaster typu hub-and-spoke charakteryzujący się koegzystencją dużych lokalnych przedsiębiorstw powiązanych hierarchicznie z rozległą grupą firm sektora MSP (np. Seattle - Boeing czy Toyota City). Klaster tego typu bazuje w dużym stopniu na sile wielkich lokalnych korporacji, charakteryzując się jednocześnie elastycznością działania oraz wykorzystaniem różnorodnych przewag, głównie jednak kosztowych;
• klaster satelitarny z dominującym udziałem przedsiębiorstw sektora MSP uzależnionych od przedsiębiorstw zewnętrznych, którego przewaga lokalizacyjna opiera się z reguły na niższych kosztach wytwarzania (np. Jaipur w Indiach, InfoComm w Singapurze, Research Triangle Park w Północnej Karolinie, region Manaus w Brazylii) (przypis "iii").

Zgodnie z koncepcją UNIDO wyróżniamy trzy rodzaje klastrów przemysłowych:
• klaster sieciowy - składa się z sieci małych firm w tym samym lub podobnym sektorze produkcji, charakteryzujących się możliwością szybkiej adaptacji do zmieniającego się rynku i zróżnicowanych wymagań strategicznych klientów. Walory te uzyskują one głównie poprzez współpracę i używanie nowych technologii. OECD zakłada, że brak tu jednego centralnego ośrodka wytwórczego, wokół którego skupiają się te przedsiębiorstwa. Jedynym realnym determinantem są ciągle zmieniające się oczekiwania klientów, co obecnie jest bardzo trudnym wyzwaniem dla wszystkich rynkowych podmiotów na świecie;
• klaster typu koncentrycznego - charakteryzuje się istnieniem wielkich firm, wokół których „zakotwiczona” jest sieć dostawców (towarów i usług). Mniejsze firmy są związane z firmą dominującą głównie poprzez łańcuch dostaw;
• klaster instytucjonalny - jest zdominowany przez publiczne lub niedochodowe jednostki, takie jak: laboratoria badawczo-rozwojowe, uniwersytety, systemy obronne lub administracja publiczna. Duże instytucje przyciągają licznych dostawców, głównie wyrafinowanych, zazwyczaj również specjalistycznych nastawionych na zaspokajanie ich potrzeb.

Eksperci Nowej Zelandii zaproponowali metodykę kwantyfikacji klastrów (przypis "iv") . Wybrali oni do pomiaru trzy determinanty:
• skala klastra (małe, średnie, duże);
• dojrzałość w inicjatywach środowiskowych;
• poziom interwencji / wsparcia przez otoczenie.
Każdy klaster na zaproponowanym portfolio określony jest przez trzy poziomy, które są mierzone: wielkością eksportu, liczbą firm współpracujących w klastrze, wielkością zatrudnienia. Kwantyfikatory te zoperacjonalizowane są w tabeli 2.


Tab. 2. Skale wielkości klastrów

Źródło: “New Zealand: Trade and Enterprise” - http://www.nzte.govt.nz/section/11736.aspx

L. Sojka oraz A. Kmecová wskazują jednak, że w pierwszym determinancie zaproponowanej kwantyfikacji klastrów należy zakładać, iż np. klaster może mieć dużą liczbą spółek uczestniczących (16 i więcej) i dlatego wskazane jest aby zaklasyfikować go jako "duży", ale jednocześnie firmy w nim funkcjonujące mają ograniczony eksport (np. do 5 mln USD) co sugeruje aby zaliczyć je do "małych" zgodnie z zaproponowaną skalą. W takich przypadkach, specjaliści Nowej Zelandii przyjęli, że poziom eksportu został uznany dominującym i determinującym czynnikiem klasyfikacji.

Wskaźnik dojrzałości w inicjatywach środowiskowych (przypis "v") pozwala w charakteryzowanej koncepcji sklasyfikować klastry na pięć różnych sposobów:
• Sondaż – istnieją liczne inicjatywy grupy przedsiębiorstw, nie było jednak prób uruchomienia realnego klastra.
• Wszczęcie: firmy w obrębie klastra prowadziły wstępne rozmowy na temat wzajemnej interakcji, głównie o charakterze rozwoju społecznego.
• Inkubacja klastra: zainteresowane strony opracowały strategię klastra i prowadzą studia wykonalności dla konkretnych wspólnych projektów.
• Wykonanie: zainteresowane strony pracują dla konkretnych projektów i wspólnych przedsięwzięć.
• Doskonalenie: przedsiębiorstwa w ramach klastra są autorami zwycięskich projektów realizacji umów lub ich zakończenia. Kolejne inicjatywy benchmarkingowe oparte są na empirycznych wynikach.

Trzeci determinant zaproponowany w tej kwantyfikacji klastrów to poziom interwencji rządu. W koncepcji ekspertów Nowej Zelandii zakłada się realnie, że środki finansowe na wsparcie rozwoju lokalnych grup podmiotów zorganizowanych przynależnych do klastra, są udostępniane z wielu źródeł i organizacji, w tym z agencji rozwoju gospodarczego (EDAS), Ministerstwa Rozwoju Gospodarczego i Technologii Nowej Zelandii, TPK, CEG. Środki te przeznaczone są głównie na bieżące finansowanie uruchomionego klastra (w formie dotacji) oraz dostęp do lokalnej grupy animatorów. Dotychczasowe orzeczenia w sprawie przydzielanych zasobów pozwoliło wyodrębnić trzy poziomy interwencji-wsparcia:
• "nie" – brak wsparcia finansowego,
• mniej niż 50000 dolarów rocznie,
• ponad 50000 dolarów.

W polityce wspierania inicjatyw tego charakteru zasadniczy nacisk położony jest na kreatory ułatwiające tworzenie i funkcjonowanie klastra, i zależy on głównie od skali projektów i ich znaczenia np. między innymi takich jak strategia rozwoju krajowego leśnictwa i przetwórstwa drewna w Nowej Zelandii.


Kazimierz W. KRUPA

przypisy:
i - Według definicji M. Portera są to geograficznie skupione i wzajemnie powiązane ekonomicznie i technologicznie firmy, wyspecjalizowani dostawcy, jednostki świadczące usług, firmy działające w  pokrewnych sektorach i związane z nimi instytucje w poszczególnych dziedzinach, konkurując między sobą, lecz również współpracujące (M.E. Porter, Porter o konkurencji, PWE, Warszawa, 2005, s. 246)
ii - Więcej w: Poniatowska-Jaksch M., Koncentracja działalności gospodarczej-ewolucja koncepcji badawczej. 2008.
iii - Więcej w: WWW.klastry.pl
iv - Więcej w: “New Zealand: Trade and Enterprise” - http://www.nzte.govt.nz/section/11736.aspx.
v - Drugi determinant zaproponowany w kwantyfikacji klastrów.


Literatura:
1. Krupa K., New Decision Games. Business, international community, USA, 2009.
2. Krupa K., Sieci biznesowe. Wortal naukowo-edukacyjny; Wiedza i Edukacja. ISSN 1898.... 2009.
3. Krupa K., Sieci biznesowe i delimitacja pola aktywności innowacyjnej projektu iN2015 (case Singapore). ISSN 189... 2009.
4. Krupa K., Innowacyjność struktur organizacyjnych przemysłu a iN2015 realizowane przez IDA Singapore's. ISSN 1898... 2009.
5. Krupa K., Nowe narzędzia współczesnej ekonomii. Sieci technologiczne i pola innowacyjne. ISSN 1898.... 2009.
6. Krupa K., Wykorzystanie etapowego modelu projektowania struktur organizacyjnych – analiza zmian wskaźnika hierarchii. Wortal naukowo-edukacyjny; Wiedza i Edukacja. ISSN 1898-9233. 2009.
7. Mačerinskien I., Šúbertová E. (2008), Present Role of Development Co-operative Society in Lithuania and in the Slovak Republic. Podnikanie a konkurencieschopnosť firiem. Bratislava.
8. Majtán Š., Manažérske rozhodovanie v outsourcingovom vzťahu. Podnikanie a konkurencieschopnosť firiem. Bratislava, 2008.
1. „Rozwój gospodarki i zatrudnienia na szczeblu lokalnym, Klastry gospodarcze: promocja przedsiębiorczości w Europie Środkowej i Wschodniej” („Business clusters: promoting enterprise in Central and Eastern Europe”) - http://www.oecd.org/dataoecd/7/4/35136926.pdf.
2. Shellock D. (2008), Europe and America offer Divergent Scenarios. Financial Times , may 16, p. 28.
3. Smith P., Dyer G. (2008), China ups Stakes in Iron ore Battle, Financial Times , may 16, p. 14.
4. Scholtes S., Dyn von A. (2008), Will Consumer Credit Deal the Next Blow to Securities Trading? Financial Times , may 16, p. 27.
5. Sojka L., Regionálny rozvoj v kontexte vzdelanostných faktorov : súbor záverečných ątúdií vedeckého grantu VEGA č. 1/1406/04 / Ladislav Sojka. - 1. vyd. - Preąov : Preąovská univerzita, 2006. - 132 s. - ISBN 80-8068-574-6.
6. Sojka L., Kvalita pracovného života a súvisiace konątrukty / Ladislav Sojka. - 1. vyd. - Preąov : Fakulta manažmentu Preąovskej univerzity, 2007. - 149 s. - (Acta Universitatis Preąoviensis). - ISBN 978-80-8068-653-6.
7. Sojka L., Príspevok k tvorbe regionálnej stratégie / Ladislav Sojka.
In: Dimenzie a faktory regionálneho rozvoja : zborník vedeckých ątúdií z výskumného grantu VEGA č. 1/8051/01 / Róbert Štefko. - Preąov : Filozofická fakulta PU, 2003. - ISBN 80-8068-230-5. - S. 146 -154.
8. Sojka L., Inovácie ako zdroj rieąenia malého a stredného podnikania v zaostávajúcich regiónoch / Ladislav Sojka. In: Analytický pohľad na základné súvislosti z výzvy regionálneho rozvoja v slovenských podmienkach [elektronický zdroj] : (zborník vedeckých ątúdií z výskumného grantu VEGA č. 1/1406/04) / Róbert Štefko. - Preąov : Preąovská univerzita, 2005. - ISBN 80-8060-390-5. - S. 44-48. - Popis urobený 14.3.2006.
9. Sojka L. Kompatibilita regionálnej stratégie a stratégií podnikateľských subjektov regiónu / Ladislav Sojka, Andrea Kmecová. In: Analytický pohľad na základné súvislosti z výzvy regionálneho rozvoja v slovenských podmienkach [elektronický zdroj] : (zborník vedeckých ątúdií z výskumného grantu VEGA č. 1/1406/04) / Róbert Štefko. - Preąov : Preąovská univerzita, 2005. - ISBN 80-8060-390-5. - S. 82-94. - Popis urobený 14.3.2006. http://www.pulib.sk/elpub/FM/Stefko1/index.htm
10. Soni V. (2008), An ode to Energy and Youth, Hindustan Times, New Delhi, february 4, p. 30.
11. Štefko R. Analytický pohľad na základné súvislosti z výzvy regionálneho rozvoja v slovenských podmienkach [elektronický zdroj] : (zborník vedeckých ątúdií z výskumného grantu VEGA č. 1/1406/04) / Róbert Štefko. - Preąov : Preąovská univerzita, 2005. - ISBN 80-8060-390-5. - S. 4-12. - Popis urobený 14.3.2006.
12. Štefko R., Znalostné determinanty regionálneho rozvoja : súbor vedeckých ątúdií projektu VEGA č. 1/4638/07 a Centra excelentnosti výskumu kognícií - CEVKOG / Róbert Štefko (ed.). - Preąov : Fakulta manažmentu PU, 2007. - ISBN 978-80-8068-695-6. - S. 8-15.
13. Tej J., Správa a manažment. Preąov, 2007.
14. Tsai K. (Editor), Saadia Pekkanen (2006), Japan and China in the World Economy (Politics in Asia Series) Routledge.