Fantastyka książki: Opowieści o pilocie Pirxie

Autor     Stanisław Lem
Kraj wydania     Polska
Język     polski
Data pierwszego wydania     1968
1973 (rozszerzone)
Wydawca     Wydawnictwo Literackie
Typ utworu     Opowiadania fantastyczne

Opowieści o pilocie Pirxie - zbiór opowiadań science fiction Stanisława Lema. Po raz pierwszy wydany w 1968 roku przez Wydawnictwo Literackie, Kraków)

Tematyka książki krąży wokół problemów powstających na styku człowieka z maszyną (np. w opowiadaniu Ananke), w kilku miejscach stawiając nawet pytanie o możliwości maszyny do samodzielnego myślenia, wraz z wszystkimi tego konsekwencjami (opowiadania Terminus, Wypadek, Rozprawa); mówi o możliwościach, słabościach i reakcjach człowieka (Patrol, Opowiadanie Pirxa, Odruch warunkowy, Albatros). Miejsce akcji Opowieści... stanowi doskonałe tło dla tych rozważań, skutecznie wyostrzając problemy przedstawiane w kolejnych opowiadaniach.

Tytuły opowiadań:

   1. Test (po raz pierwszy w zbiorze opowiadań Inwazja z Aldebarana z 1959)
   2. Patrol (po raz pierwszy w zbiorze opowiadań Inwazja z Aldebarana z 1959)
   3. Albatros (po raz pierwszy w zbiorze opowiadań Inwazja z Aldebarana z 1959)
   4. Terminus (po raz pierwszy w zbiorze opowiadań Księga robotów z 1961)
   5. Odruch warunkowy (po raz pierwszy w zbiorze opowiadań Noc księżycowa z 1963)
   6. Polowanie (po raz pierwszy w zbiorku Polowanie z 1965)
   7. Wypadek (po raz pierwszy w zbiorku Polowanie z 1965)
   8. Opowiadanie Pirxa (po raz pierwszy w zbiorku Polowanie z 1965)
   9. Rozprawa
  10. Ananke (po raz pierwszy w zbiorze opowiadań Bezsenność, do innych Opowieści... dołączone w wydaniu rozszerzonym z 1973)

Zamknięcia historii Pirxa można doczytać się w powieści Fiasko.



Fabuła

Po raz pierwszy w zbiorze opowiadań Inwazja z Aldebarana z 1959.
Kadet Pirx, po ukończeniu 4-letniego kursu dla kosmonautów, bierze udział w próbnym locie: jego zadaniem jest przeprowadzenie manewru zejścia z orbity w towarzystwie dwu innych statków. Pomimo rozmaitych przeszkód (muchy w kabinie pilota, awaria bezpiecznika, niebezpieczny lot tuż nad powierzchnią Księżyca), nieświadomy tego, że wszystko jest doskonale przeprowadzoną symulacją, a rakieta nie opuściła nawet hangaru, Pirx zasługuje na pochwałę prowadzącego egzaminy Szefa.

Patrol

Po raz pierwszy w zbiorze opowiadań Inwazja z Aldebarana z 1959.
Dwóch pilotów, patrolujących jeden z sektorów kosmosu, nie wraca do Bazy. Władze zarządzają śledztwo i kontrole techniczne, ale bez rezultatów. Mimo to loty patrolowe nie zostają przerwane. Na jeden z nich zostaje skierowany Pirx - pilot, latający od prawie 3 lat. W czasie podróży trafia na dziwne światełko: początkowo bierze je za halucynację, ale potem zaczyna bezskutecznie ścigać. W końcu orientuje się, że to właśnie ono było przyczyną zaginięcia Thomasa i Wilmera. Wraca do Bazy, gdzie po długich badaniach ustalono, że światełko jest rezultatem defektu ekranu (nazwanego potem efektem Ledieux–Harpera), wywołującym u pilota atak podobny do epileptycznego, który nazwano zespolonym syndromem ataktyczno–katatoniczno-klonicznym Nuggelheimera. Wkład Pirxa w odkrycie losu pilotów został zapomniany.

Albatros

Po raz pierwszy w zbiorze opowiadań Inwazja z Aldebarana z 1959.
Pirx, mający wkrótce objąć stanowisko drugiego nawigatora, wraca z Marsa na Ziemię luksusowym statkiem "Tytan", należącym do firmy Transgalaktik. W czasie rejsu stwierdza zmianę kursu i udaje się do sterowni, by sprawdzić co było przyczyną. Okazuje się, że "Tytan" odebrał radiotelegraficzny przekaz od "Albatrosa", innego statku, któremu z powodu awarii reaktora grozi zniszczenie. Na pomoc, oprócz "Tytana", rusza kilka innych statków. Mimo wysiłków wszystkich załóg nie udaje się uratować ludzi z "Albatrosa", a wszyscy są bezsilnymi świadkami katastrofy i wołania o pomoc ginącej załogi.

Terminus

Po raz pierwszy w zbiorze opowiadań Księga robotów z 1961.
Na prowadzonym przez siebie statku Pirx odkrywa robota, przechowującego w sobie tragiczne losy niegdysiejszej załogi.

Odruch warunkowy

Po raz pierwszy w zbiorze opowiadań Noc księżycowa z 1963.
Dzięki doskonałemu zdaniu egzaminu na wytrzymałość Pirx trafia na Księżyc, gdzie rozwiązuje kolejną zagadkę. Ponownie cudem unika losu swych poprzedników.

Polowanie

Po raz pierwszy w zbiorku Polowanie z 1965.
Pirx bierze udział w unieszkodliwieniu zbuntowanego księżycowego robota górniczego. Ten ocala go od śmierci, po czym Pirx niechcący niszczy go odruchowo naciskając spust. Czuje potem wyrzuty sumienia.

Wypadek

Po raz pierwszy w zbiorku Polowanie z 1965.
Pirx rozwiązuje zagadkę zaginięcie robota. Okazało się, że robot Aniel zginął podczas wspinaczki górskiej, którą podjął z własnej woli.

Opowiadanie Pirxa

Po raz pierwszy w zbiorku Polowanie z 1965.
Pirx dzieli się ze słuchaczami historią o zetknięciu się z wytworem obcej cywilizacji. Niestety ze względu na niekompetencję swojej załogi i niefunkcjonujący prawidłowo statek szansa na "kontakt" przepadła.

Rozprawa

Pirx otrzymuje nowe zadanie: ma wypróbować załogę, złożoną częściowo z ludzi, częściowo ze znakomicie ich imitujących androidów. Ocala siebie i resztę załogi niszcząc zbuntowanego androida.

Ananke

Po raz pierwszy w zbiorze opowiadań Bezsenność, do innych Opowieści... dołączone w wydaniu rozszerzonym z 1973.
Komandor Pirx jest członkiem komisji badającej przyczyny katastrofy marsjańskiego krążownika; dzięki wspomnieniom z przeszłości dochodzi do prawdy.
Tu kończą się szczegóły fabuły lub zakończenia utworu.


"Biografia" i przygody Pirxa w układzie chronologicznym

Według treści opowiadań o Pirxie, zakończonych wspomnieniem Pirxa we Fiasku, chronologię przygód bohatera określa następująca kolejność utworów:

   1. Test i Odruch warunkowy (okres kadecki)
   2. Patrol (okres służby patrolowej)
   3. Terminus, Albatros, Polowanie, Opowiadanie Pirxa (okres samodzielnego dowodzenia załogowymi statkami kosmicznymi)
   4. Rozprawa, Ananke (okres po uzyskaniu stopnia komandora)
   5. Fiasko (ostatnia przygoda)

Osadzenie czasowe Wypadku (na pewno po okresie kadeckim i najprawdopodobniej po zakończeniu służby patrolowej) jest niepewne.


Rys charakterologiczny tytułowego bohatera

Pirx jest konsekwentnie przedstawiany czytelnikom tylko z nazwiska. Zamiast imienia pojawia się najwyżej tytuł, określający pozycję zawodową (kolejno: kadet, pilot, nawigator, komandor). „Zacny aż do poczciwości”, pozostaje bezradny w relacjach z kobietami, jednak w czasie wykonywania najtrudniejszych zadań pozaziemskich okazuje się niezwykle skuteczny. Wyróżnia go opanowanie i zdroworozsądkowe podejście do świata[1].

Znawca twórczości S. Lema, filolog i krytyk literacki Robert Stiller podsumował Pirxa następująco: „Nie ma być i nie jest ani bohaterem, ani osobowością, ani żadnym intelektualistą, tylko przeciętniakiem w tym zawodzie; jego perypetie ocierają się nieraz o humor, a czasami o dramat. Z punktu widzenia koncepcji to zaleta i nowość w gatunku”[2].


Ekranizacje

W 1972 roku powstał, na podstawie książki, film produkcji węgierskiej pod tytułem Pirx pilóta kalandjai. Reżyserem był András Rajnai.

Drugi film, Test pilota Pirxa w reżyserii Marka Piestraka i produkcji polsko-estońsko-ukraińskiej, powstał w 1978 roku, na podstawie opowiadania Rozprawa.