O przenoszeniu nazw ludów

Europa

• Określenie Szkot oznaczało pierwotnie Pikta, a więc nieindoeuropejskiego (?) mieszkańca Szkocji. Nazwę tę zrazu przeniesiono na celtyckich przybyszów z Irlandii, dziś znanych także pod nazwą Gaelów. Jeszcze później Szkotami zaczęto nazywać Anglików mieszkających w tzw. Lowlands, czyli na szkockich nizinach. Dziś Szkotów – Piktów już nie ma, a określenie „język szkocki” jest nieprecyzyjne, bo oznaczać może albo język celtycki pokrewny irlandzkiemu, albo jeden z dialektów angielskich używanych w Wielkiej Brytanii. Być może także, że podobieństwo etnonimów Scytów i Szkotów (stang. Scyttisc) nie jest przypadkowe.
• Nazwy celtyckich Walijczyków (ang. Welsh) i Kornwalijczyków, rumuńskich Wołochów i italskich Włochów wywodzą się od określenia jednego z plemion celtyckich (Wolków, Volcae, w wersji germańskiej Wolh) zamieszkujących Galię Narbonensis (podbici w 121 p.n.e.); ani Walijczycy, ani Wołosi, ani Włosi nie mają z nimi żadnego związku. Ten sam źródłosłów legł u podstawy nazwy Walonów, dziś mówiących dialektem języka francuskiego. W języku niemieckim przymiotnik welsch oznacza ‘włoski’ lub ‘francuski’, a zatem romański, a nie celtycki. Wreszcie francuski wyraz Gaule wywodzący się z tego samego terminu germańskiego nie oznacza Wolków, ale całą Galię (której łacińska nazwa, Gallia, nie ma wbrew pozorom żadnego związku z francuskim terminem Gaule).
• Walijczyków określa się czasem (od ich nazwy własnej znaczącej ponoć ‘współrodacy’) Kimeryjczykami, Kimerami lub Cymerianami. Podobnymi terminami Kimeryjczycy, Kimerowie, Kimmeriowie (greckie Kimmerioi, asyryjskie Gimirri, biblijne ˁOmri) oznacza się też koczowniczy lud żyjący na Ukrainie w latach 900 – 650 p.n.e., którego etnonim oznacza podobno ‘ludzie jeżdżący tam i z powrotem’ (zob. tutaj). Nazwa Krym wywodzi się ze zniekształconej nazwy Kimeryjczyków – Kimmeriów, a Krymczacy (zwani też krymskimi Tatarami) nie mają nic wspólnego z Kimeryjczykami, gdyż są narodem turkijskim. Zbliżona nazwa Cimbri (Cymbrowie) oznaczała również plemię germańskie, które w 101 roku p.n.e. zostało zwyciężone przez Rzymian w bitwie pod Vercellae. Kilka tysięcy Cymbrów żyjących dziś w płn.-wsch. Włoszech wywodzi się jednak najprawdopodobniej od innego germańskiego plemienia – Longobardów. Nie jest wykluczone także, że nazwy italskiego plemienia Umbrów i Umbrii, regionu w środkowych Włoszech, gdzie kiedyś mieszkali, również wywodzą się od tego etnonimu (por. też brytyjskie toponimy Cumberland, ale Northumbria; drugi wykazuje również zanik początkowego k-). Być może wymienione tu etnonimy mają wspólny rodowód, jednak na pewno noszące je ludy używały zupełnie różnych języków.
• Galicyjczycy z hiszpańskiej Galicji (Galisji), mówiący własnym językiem o cechach pośrednich między hiszpańskim a portugalskim, nie mają nic wspólnego mieszkańcami Galicji, obejmującej tereny południowej Polski i płd.-zach. Ukrainy. Ani jedni, ani drudzy nie są także Celtami, choć pokrewne nazwy Galowie, Galaci oznaczały plemiona celtyckie.
• Etnonim Wandalów dał początek nazwie hiszpańskiej Andaluzji; dzisiejsi Andaluzyjczycy nie mają wiele wspólnego z Wandalami.
• Katalończycy są ludem romańskim pokrewnym Hiszpanom i Prowansalczykom. Ich nazwa wywodzi się od nazwy starożytnego plemienia celtyckiego Katalaunów, którzy z dzisiejszymi Katalończykami nie mają wiele wspólnego. Druga istniejąca etymologia, wywodząca nazwę omawianego ludu od Gotów i Alanów, nie ma wiele wspólnego z nauką. Jednak gdyby nawet była prawdziwa, też pokazywałaby przykład przeniesienia nazwy ludów germańskich na zupełnie z nimi niespokrewniony lud romański.
• Germańscy Frankowie dali początek późniejszym Niemcom, ale także Francuzom (przynajmniej dali początek ich nazwie). Ci ostatni mówią językiem romańskim, a nie germańskim, a samych siebie uważają za potomków Celtów.
• Wcześniej Francją nazywano tylko niewielki obszar na północ od Paryża; do dziś znaczenie to zachowało się w nazwie jednego z paryskich lotnisk, Roissy-en-France. Dzisiaj nazwa Francja obejmuje m.in. także tereny Prowansji (Okcytanii), która ani wcześniej nie była określana w ten sposób, ani nie miała żadnych związków z Frankami.
• Francuscy Normanowie i Normandia, kraina, w której żyją, zawdzięczają nazwę wikińskim (germańskim) Normanom.
• Na podobnej zasadzie inne germańskie plemię dało początek nazwie Burgundia, choć dziś mieszkańcy tej krainy mówią po francusku.
• Nazwa Lombardia, oznaczająca prowincję Włoch, wywodzi się od germańskich Langobardów.
• W okolicach Lyonu (Francja) i Genewy (Szwajcaria), a także w dolinie Aosty we Włoszech, używa się języka frankoprowansalskiego. Nazwa sugeruje jego mieszany rodowód, można też dojść do wniosku, że chodzi o jakąś lokalną odmianę prowansalskiego używanego przez Franków. Tymczasem język ten, zwany też arpitańskim, rozwinął się niezależnie z lokalnej wersji łaciny, i wykazuje podobieństwa nie tylko do francuskiego i prowansalskiego, ale i włoskiego, ma też pewne cechy własne.
• Belgowie byli w starożytności jednym z plemion celtyckich. Dziś określenie to oznacza mieszkańców Belgii, dwujęzycznego kraju, gdzie mieszkają ludzie mówiący językiem germańskim – po niderlandzku (flamandzku), oraz językiem romańskim – po francusku (walońsku).
• Słowiańska nazwa Niemców prawdopodobnie jest modyfikacją (i adideacją do przymiotnika niemy) nazwy germańskiego plemienia Nemeti, Nemetae, które mieszkało nad grn. Renem w okolicach Spiry (dziś Speyer w Nadrenii – Palatynacie). Nazwa ta oznaczała jeszcze wcześniej plemię celtyckie (później zgermanizowane?). Ma jasną etymologię: „mieszkańcy świętego gaju”.
• Francuski i hiszpański termin ‘Niemiec’ (allemand, alemán) odnosił się pierwotnie do plemienia Alemanów, później znaczenie zostało rozszerzone, obejmując także plemiona, które same siebie Alemanami nie nazywały.
• Sycylijczykami – po łacinie Sicani nazywano starożytnych nieindoeuropejskich mieszkańców zach. Sycylii. Ten sam termin mógł oznaczać także jeden z ludów protoitalskich, później dla odróżnienia określany jako Siculi. W końcu dziś Sycylijczycy to Włosi sycylijscy, mówiący językiem będącym potomkiem łaciny, a nie sykulskiego ani nie sykańskiego. Nic wspólnego z wymienionymi ludami nie mają też węgierscy Szklerzy (Szeklerzy, węg. Székelyek, w źródłach z 1116 roku Siculi), pochodzący od Turków, Hunów (tak według Prokopiusza), Awarów, Gepidów lub Scytów (zob. np. tutaj lub tutaj).
• Nazwa Retów, używających w starożytności języka spokrewnionego z etruskim, została przeniesiona na szwajcarskich Retoromanów, których język wywodzi się od łaciny i nie ma z językiem starożytnych Retów nic wspólnego.
• W starożytności nazwa Veneti (Wenetowie) oznaczała m.in. lud italski mieszkający nad Adriatykiem, a także ludy mieszkające w dzisiejszej Walii, zach. Francji i w Polsce nad Bałtykiem. Dziś ten sam termin oznacza ludzi mówiących językiem wywodzącym się z łaciny, który z antycznym wenetyjskim nie ma nic wspólnego i który jest pokrewny włoskiemu i retoromańskiemu. Nazwą Wenden określają Niemcy Łużyczan, lud słowiański (pomijając wszelkie kontrowersje wokół tematu, język starożytnych Wenetów jest znany dzięki inskrypcjom i z całą pewnością nie ma nic wspólnego z językiem Serbów Łużyckich). Od ludu Wenetów pochodzi też nazwa Wenecji oraz Wenezueli (wyraz ten po hiszpańsku oznacza małą Wenecję), zupełnie z Wenetami niezwiązanej.
• Pomorze Zachodnie i wyspę Rugię zamieszkiwali do końca starożytności germańscy Rugiowie. Ich nazwa, ocalała w postaci Rujanie, oznaczała potem plemię słowiańskie.
• Oprócz Serbów mieszkających na terenie byłej Jugosławii istnieje i inny naród słowiański używający tej samej nazwy, choć bliżej z południowymi Serbami niespokrewniony. Kilkadziesiąt tysięcy północnosłowiańskich Serbów mieszka w Niemczech i używa języków górnołużyckiego (okolice Budziszyna) i dolnołużyckiego (okolice Chociebuża).
• Północnosłowiańscy Serbowie określani bywają także jako Łużyczanie. Nazwę tę zawdzięczają celtyckiemu plemieniu Lugiów, które żyło kiedyś na tych terenach.
• Łacińska nazwa Bohemia, tak samo jak niemieckie Böhmen, oznaczająca kraj Czechy, wywodzą się od etnonimu celtyckich Bojów (dokładniej od Boioheim ‘ojczyzna Bojów’), którzy z dzisiejszymi Czechami nie mają nic wspólnego, a nawet zdążyli całkowicie zasymilować się z plemionami germańskimi jeszcze przed przybyciem Słowian na tereny dzisiejszych Czech. Francuzi z kolei nazwę wywodzącą się od dawnych Bojów przenieśli na Cyganów. Dziś wyraz bohema nie ma związku ani z Bojami, ani z Czechami.
• Niemiecka nazwa Węgrów, Ungarn (od której początek wzięła i nazwa polska), wywodzi się od nazwy Hunów (bądź samych – tak twierdzi Moszyński wbrew Bańkowskiemu, por. chiń. Xiongnu < Hung Nu – bądź od jednego z ich plemion – Ongur, Onogur, którego nazwa ma turkijską etymologię: ‘dziesięć strzał’). Z tego samego źródłosłowu pochodzi i termin polski. Kimkolwiek byli Hunowie, nie wydaje się możliwe, aby mieli cokolwiek wspólnego z Węgrami – Madziarami.
• W starożytności jedną z rzymskich prowincji zwano Dalmacją, a jej mieszkańców – Dalmatyńczykami. Mówili oni bądź językiem iliryjskim, bądź językiem blisko z nim spokrewnionym. Później nazwą Dalmatyńczyków określano zromanizowaną ludność tej prowincji, używającą języka wywodzącego się z łaciny. Ostatni mężczyzna mówiący po dalmatyńsku zmarł w 1898 roku. Dziś Dalmatyńczykami nazywa się mieszkańców tej chorwackiej krainy, używających słowiańskiego języka serbsko-chorwackiego.
• Aleksander Wielki był Macedończykiem, a więc członkiem ludu pokrewnego Grekom. Dziś nazwą Macedończycy określa się jeden z ludów słowiańskich, który zasymilował dawnych Macedończyków. Nazwą Macedończyków określa się też mieszkańców greckiej prowincji Macedonia; część z nich używa słowiańskiego języka macedońskiego, reszta zaś mówi po grecku, w języku, który bynajmniej nie wywodzi się od starożytnego macedońskiego.
• Dzisiejsi Grecy określają samych siebie terminem Rhomioi (Ῥωμιοί); wyraz ten ewidentnie związany jest z Rzymianami, z którymi Greków nie sposób utożsamiać.
• Nazwa Bułgarzy odnosiła się jeszcze w IX wieku n.e. nie do Słowian, ale do turkijskich najeźdźców znad Uralu, którzy na Słowian napadli. Zdobywcy rozpłynęli się w morzu pokonanych, ale ich nazwa plemienna pozostała i oznacza dziś naród słowiański, a nie turkijski.
• Nazwa Prusy oznaczała Niemców, ale przedtem pewien lud bałtycki, który Niemcy wynarodowili. Istnieje uzasadniony pogląd, że tę z kolei nazwę przeniesiono, może dopiero w IX wieku, z nazwy plemienia germańskich Fryzów (germ. *Frūsa > Prūsai). Wskazówką jest tu niemieckie Frisches Haff – Zalew Wiślany.
• Istnieje także pogląd, że stara nazwa Prusów brzmiała *Aistiai (pokrewne wyrazy do dziś zachowane są w litewskim). O plemieniu Aestii pisze Tacyt. Później nazwę tę przeniesiono na bałtofiński lud Estów – Estończyków.

Afryka

• Egipcjanie byli niegdyś narodem mówiącym po egipsku, a więc w jednym z języków chamickich. Dziś Egipcjanin to lokalny wariant Araba, a język egipski to lokalny wariant arabskiego, który z dawnym egipskim nie ma nic wspólnego (a w każdym razie bardzo niewiele). W języku angielskim zaś wywodzący się od nazwy Egipcjan etnonim Gypsy oznacza Cygana (czyli Roma).

Azja

• Filistyni, jeden z Ludów Morza, pochodzący przypuszczalnie z Krety, około roku 1200 p.n.e. osiedlił się na terenie dzisiejszej Palestyny, ówcześnie zwanej Kanaan. Później Palestyną nazywano kraj zamieszkany przez semickich Hebrajczyków, którzy z Filistynami nie mieli nic wspólnego. Dziś określenie Palestyńczycy oznacza lud mówiący po arabsku, skonfliktowany z Żydami – jak dziś zwiemy Hebrajczyków. Dzisiejsi Palestyńczycy nie mają więc nic wspólnego z Filistynami, a porównywanie ich z Hebrajczykami mogłoby okazać się niebezpieczne dla porównującego. Od etnonimu Filistyn pochodzi także określenie filister, oznaczające człowieka ograniczonego, bez wyższych aspiracji, o zakłamanej moralności.
• Od nieindoeuropejskiego ludu Ḫatti zwanego Hatytami lub Chatytami przejęli swoją naukową nazwę Hetyci, najeźdźcy indoeuropejscy.
• Dzisiejsi Asyryjczycy i Syryjczycy nie mają nic wspólnego z historycznymi Asyryjczykami; Asyryjczycy mówią językiem wywodzącym się z aramejskiego, zaś Syryjczycy mówią po arabsku.
• Imię króla Aramu, wielkiego władcy starożytnego państwa Urartu, legło najprawdopodobniej u podstaw nazw Ormian i Aramejczyków, ludów niespokrewnionych ani z Urartyjczykami, ani ze sobą nawzajem.
• Subaryci to mieszkańcy kraju Subartu w północnej Mezopotamii, może też w okolicach góry Ararat, wzmiankowani w źródłach sumeryjskich. Ich nazwa stała się później jednym określeń Hurytów, mieszkających później w tych samych okolicach. Z tego samego źródłosłowu wywodzą się prawdopodobnie określenia niespokrewnionych ze sobą Sumerów i Semitów (zob. tutaj).
• Być może, z podobnego terminu wywodzi się też nazwa turkojęzycznych Czuwaszów, którzy przez ich ugrofińskich sąsiadów, Maryjczyków, zwani są Suar bądź Suvar. Jakiekolwiek związki Czuwaszów z Hurytami i Subarytami są jednak wykluczone.
• Źródła bizantyjskie z kolei mianem Sabirów (Σάβειροι) określały niespokrewnione ludy: Hunów, Węgrów lub Sarmatów. Nazwa Sarmatów, pierwotnie Sauromatów, może być również związana z tym terminem. Z etnonimu Sabir wywodzą się być może terminy Syberia i Sybirak, a przecież mianem Sybiraków nie sposób nazwać dzisiejszych Węgrów, Sybirakami nie byli też ani Huryci, ani Sumerowie, ani Semici, ani nawet Subaryci.
• Inna hipoteza wiąże nazwę Syberia z tunguskim plemieniem Sibe (Xībó, wcześniej Xiānbēi). Dzisiejszych Sibe nie można utożsamiać z Sybirakami.
• W kręgu dalszych hipotez pozostaje potencjalnie możliwy związek tego z kolei terminu z nazwami słowiańskich plemion: Serbów i Siewierzan. Wywodzenie jakichkolwiek plemion słowiańskich od Subarytów czy Hurytów byłoby jednak kompletnym absurdem.
• W 720 r. p.n.e. w południowej Italii przesiedleńcy z Troezen w Argolidzie (grecki Peloponez) założyli miasto Sybaris, którego nazwa może mieć jakiś odległy związek z dawnymi Subarytami, w przeciwieństwie do jego mieszkańców, Sybarytów. Dziś określenie „sybaryta” stało się rzeczownikiem pospolitym, oznaczającym człowieka rozmiłowanego w luksusie.
• W II tysiącleciu p.n.e. na obszarze dzisiejszego Kurdystanu istniało państwo Mitanni, zwane też Maitani, zamieszkałe przez ludność hurycką (mówiącą nieindoeuropejskim językiem, pokrewnym dzisiejszym językom Dagestanu), ale rządzone przez władców o indyjskich imionach i czczących indyjskich bogów. Kilkaset lat później ten termin występuje prawdopodobnie w nazwie Meotów (Maitai), mieszkających na północnym wybrzeżu Morza Czarnego, ludu prawdopodobnie indoeuropejskiego i indyjskiego. Podobnie brzmiące terminy odszukać można wśród Adygejczyków i Awarów. Nie można też wykluczyć związku tego określenia z nazwą irańskich Medów (zjawiający się od IX wieku w źródłach asyryjskich), którzy w 612 r. p.n.e. zniszczyli asyryjską Niniwę. Być może wreszcie ten sam etnonim legł u podstaw samookreślenia Węgrów – Madziarów (Magyar), choć prawdopodobna jest też hipoteza wywodząca ten ostatni termin od słowa o znaczeniu ‘ludzie’, odlegle spokrewnionego z polskim mąż. Mitannijscy Huryci, indyjscy Meoci, irańscy Medowie i ugrofińscy Madziarzy to ludy bliżej ze sobą niespokrewnione.
• Starożytna kaukaska Albania (określana też jako Arwania, Agwania) nie ma związków ani z Albanią bałkańską, ani z Albionem, czyli późniejszą Brytanią. Również starożytna Iberia kaukaska niewiele ma wspólnego ani z Iberią pirenejską, ani z Irlandią, określaną w czasach rzymskich jako Hibernia, a tym bardziej niewiarygodne są związki Iberii z Tybrem w Italii, z małoazjatyckimi Tybarenami, z Syberią, Subarytami oraz Hebrajczykami (możliwe natomiast – wbrew pozorom – są związki z Gruzinami, od Iber, przez orm. Ivirkʰ ‘Iberowie’, później Virkʰ, skąd perskie Gurǰi). Nie każdy wie także, że oprócz pirenejskich Basków znano w starożytności Abasków zamieszkujących kaukaską Iberię. I choć dociekliwi próbują tworzyć hipotezy wyjaśniające podobieństwo tych trzech par nazw inaczej niż przypadkiem, pewne jest, że odnoszą się one do bliżej niespokrewnionych ludów.
• Istnieje teoria (zob. tutaj), że Scytowie byli najpierw ludem spokrewnionym z Gruzinami, Hatytami lub Subarytami, później zostali podbici przez irańskie plemię pokrewne Sarmatom (Sauromatom) i znani są już jako lud irański. Określenie Scytowie stało się jednak synonimem konnych nomadów. Nazwą tą określano także Sauromatów – Sarmatów, Hunów, ludy turkijskie, a nawet plemiona germańskie. Istnieje nawet teoria, że Scytowie Oracze u Herodota byli Słowianami.
• Nazwa Tocharowie prawdopodobnie powinna odnosić się do jednego z ludów turkijskich. Przyjęła się jednak jako określenie jednej z gałęzi Indoeuropejczyków.
• Nazwa Ostiacy (lub Ostiak-Jugrowie) odnosi się do jednego z ludów ugryjskich, poprawniej zwanych Chantami. Ostiak-Samojedzi, dziś raczej Selkupowie, są również ludem uralskim, ale nie ugryjskim, lecz samojedzkim, a więc ich język z chantyjskim nie jest bezpośrednio spokrewniony. Wreszcie Jenisej-Ostiakami nazywano ich sąsiadów, Ketów i Jugów, których języki nie mają nic wspólnego ani z chantyjskim, ani z selkupskim, gdyż należą do rodziny jenisejskiej, a nie uralskiej.
• Matorami nazywano mówiących bądź (wymarłym ok. 1840) językiem matorskim z podgrupy południowej języków samojedzkich, bądź również wymarłym językiem kojbalskim, bądź też wreszcie językiem chakaskim z grupy języków turkijskich.
• Język kojbalski był jednym z języków samojedzkich; później nazwę tę stosowano do języka chakaskiego z grupy turkijskiej bądź do jednego z jego dialektów.
• Oprócz języka jenisejskich Ketów istnieje ketyjski dialekt języka selkupskiego należącego do rodziny uralskiej.
• Nazwą Samojedów obejmuje się czasem nie tylko właściwych Samojedów mówiących językami z uralskiej rodziny językowej, ale także tzw. Sajan-Samojedów, lud turkijski, poprawnie nazywany Tofalarami.
• Karagas oznaczał bądź turkijskiego Tofalara, bądź też mówiącego jednym z dialektów wymarłego języka matorskiego z grupy samojedzkiej języków uralskich.
• Ojraci są ludem mongolskim (od którego wywodzą się także Kałmucy), Ojroci (zwani też Ałtajczykami) to lud turkijski.
• Zachodni Jugurowie to lud turkijski, wschodni – mongolski. Podobna nazwa Jugrowie odnosiła się do Ostiaków, ludu ugrofińskiego.
• Termin „qazaq” u ludów turkijskich oznaczał człowieka żyjącego w stepie poza osadami. Później istnieli także słowiańscy Kozacy (rosyjscy lub ukraińscy). Ten sam pierwotny termin przyjęto na oznaczenie jednego z ludów turkijskich – Kazachów. Istnieje też kazachski dialekt języka azerskiego używany w Azerbejdżanie.
• Obok turkijskiego języka chaladzkiego używanego w Iranie istnieje język chaladzki z grupy indo-irańskiej.
• Obok turkijskiego chorasańskiego, pośredniego między azerskim a turkmeńskim, istnieje chorasański dialekt języka perskiego (farsi).
• Kumycy (Kumuk, Kumyk) to zamieszkujący Dagestan lud turkojęzyczny, Kumuch to dialekt płn.-wsch.-kaukaskiego jęz. lackiego.

Ameryka

• Nazwa Amerykanin powinna oznaczać tyle, co Indianin. Dziś oznacza jednak Anglosasa mieszkającego w USA. Nawiasem mówiąc, obecni mieszkańcy USA walczą o przywrócenie nazwy Native Americans, ale to tylko dlatego, że ich język nie odróżnia Indian od Hindusów. Nasz z tym problemów nie ma i dlatego nie ma też żadnych powodów, aby zarzucać nazwę Indianie.