Systemy transkrypcji

Uwaga: jeśli widzisz kwadraciki zamiast symboli: f́, ȯ, ȵ, ɛ, t͇, y̨, ɨ̃, ʦ̑, zapoznaj się z treścią tej strony. Aby obejrzeć wszystkie użyte tu symbole, musisz mieć zainstalowany font Code2000 lub TITUS Cyberbit Basic. Inne fonty Unicode, w tym Arial Unicode i Lucida Sans Unicode, nie zawierają wszystkich potrzebnych glifów.

Międzynarodowy system transkrypcji IPA (International Phonetic Alphabet) był tworzony w oparciu o fonetykę i fonologię języków zachodnioeuropejskich i nie jest zbyt dobrze dostosowany do języka polskiego. Transkrypcja IPA nie zawiera na przykład osobnych znaków dla afrykat, które bezzasadnie traktuje się jako grupy złożone z dwóch spółgłosek. Język polski, podobnie jak inne języki słowiańskie, odróżnia np. połączenie [ts] od afrykaty [ʦ]. Różnica w zapisie jest jak widać minimalna i może prowadzić do nieporozumień. Używanie zapisu z łuczkiem [ʦ̑] zamiast znaku złożonego [ʦ] wyklucza takie nieporozumienia, ale jest znów kłopotliwe w poligrafii. Poza tym zarówno użytkownicy języków słowiańskich, jak i slawiści, mają świadomość, że afrykaty są pojedynczymi głoskami, a nie połączeniami głosek, jak sugeruje transkrypcja IPA. W odniesieniu do języka polskiego dodatkowym problemem był do niedawna (a w praktyce jest nadal) brak symboli IPA dla pewnych dźwięków występujących w polskiej fonetyce, o czym niżej.

Z wyżej omówionych względów w slawistyce używa się najczęściej specjalnego systemu transkrypcji, zwanego alfabetem slawistycznym. Jego nieco zmodyfikowana wersja stosowana jest również na dalszych stronach tej witryny.

W poniższej tabeli zestawiono oba systemy oraz zamieszczono szczegółowe uwagi odnośnie stosowania pewnych symboli. Skrót AS oznacza alfabet slawistyczny.

W obu systemach transkrypcji zapis w nawiasach ukośnych/t/ oznacza transkrypcję fonologiczną, a zapis w nawiasach kwadratowych [t] – transkrypcję fonetyczną.

Uwagi

1. W nowszych opracowaniach stosuje się następującą symbolikę: AS /aŋ eŋ oŋ iŋ yŋ uŋ/, IPA /aŋ ɛŋ ɔŋ iŋ ɨŋ uŋ/. Spółgłoska /ŋ/ występuje tutaj w formie alofonu zapisywanego [w̃] lub [ɰ̃].

2. Zamiast symboli /i̯ u̯/ używanych zwykle przez slawistów, na tej witrynie używa się prostszych symboli IPA /j w/.

3. Niewielka liczba Polaków zamiast /w/ (/u̯/) wciąż wymawia zębowe welaryzowane /ł/ na miejscu litery ł. W mowie tych osób fonem /w/ występuje w takich wyrazach jak auto /awto/, weekend /wikent/. Większość Polaków wymawia jednak jeden fonem /w/ na miejscu zarówno /w/, jak i /ł/.

Podobnie pewna liczba Polaków wymawia ortograficzne h jako laryngalną spółgłoskę dźwięczną /ɦ/. Jest to tzw. wymowa kresowa. Przekonanie, że jest to dźwięczna welarna /γ/, jest błędne lub odnosi się jedynie do niektórych użytkowników języka. W wymowie większości Polaków /ɦ/ i /x/ (ortograficzne ch) wymawiane są jednak jednakowo jako /x/.

Zazwyczaj w alfabecie slawistycznym na oznaczenie bezdźwięcznego spirantu welarnego używa się znaku /χ/, choć niektórzy używają także /x/ jak w IPA (i taką konwencję przyjęto też na tej witrynie). Jego dźwięczny odpowiednik /γ/ ma mieć według literatury status fonemu u osób mających wymowę kresową. Dla większości Polaków [γ] jest alofonem fonemu /x/ pojawiającym się przed spółgłoską dźwięczną, np. w wyrazie klechda [kleγda].

Jak nadmieniono wyżej, osoby o wymowie kresowej wymawiają prawdopodobnie krtaniowe /ɦ/, a nie welarne /γ/. W wymowie tych osób prawdopodobnie występuje też [γ] jako alofon fonemu /x/ (w wyrazie klechda), a także [h] jako alofon fonemu /ɦ/ przed bezdźwięczną i w wygłosie absolutnym (np. w wyrazie Boh [boh]). W alfabecie slawistycznym na oznaczenie dźwięcznej krtaniowej stosuje się na ogół symbol /h/, czasem jednak używa się symbolu IPA /ɦ/ (zasadę tę stosuje się także na tej witrynie).

Fonem /γ́/ ma według literatury występować w wymowie kresowej np. w wyrazach higiena lub hieroglif. W rzeczywistości może tu chodzić o spalatalizowaną krtaniową /ɦʹ/.

Fonem /x́/ (u osób z wymową kresową również /γ́/ lub /ɦʹ/) ma status niepewny. Głoska [x́] występuje przed /i/ lub /j/, np. chimera [x́imera], anarchia [anarx́ja], historia [x́istorja], hiena [x́jena]. Istnieją jednak wyrazy, w których [j] może ulegać redukcji, np. psychiatra [psyx́atra], hieroglif [x́eroglif], dzięki czemu [x́] uzyskuje status fonemu.

4. W języku polskim oprócz wariantów pozycyjnych fonemów występują także warianty fakultatywne. Uwularne [ʀ] jest wariantem fakultatywnym dziąsłowego fonemu /r/, to znaczy pewne osoby zamiast [r] wymawiają [ʀ] i to nie zakłóca przekazu językowego (choć jest to uważane za niepoprawne i dlatego nie zostało uwzględnione w tabeli).

5. Istnieją 2 interpretacje miękkich spółgłosek wargowych. Według pierwszej interpretacji są to odrębne fonemy, według drugiej są one jedynie alofonami odpowiednich twardych spółgłosek występującymi przed /i/, zaś w innym otoczeniu odpowiada im sekwencja dwóch fonemów. Najlepiej jest zilustrować to przykładami:

Jak widać z tabeli, transkrypcja IPA nie jest w stanie oddać różnicy np. pomiędzy fonemem /ḿ/ według pierwszej interpretacji, a sekwencją fonemów /m^i̯/ według drugiej interpretacji.

Na tej witrynie stosowany jest zapis w rodzaju /mʹešek/, który jest uproszczoną wersją zapisu /m^i̯ešek/.

6. Spalatalizowany alofon [lʹ] fonemu /l/ oraz fonem /ń/ różnią się znacznie od standardowych palatalnych dźwięków oznaczanych w IPA przez [ʎ] i /ɲ/. Co więcej, /ń/ ma to samo miejsce artykulacji co /ć ʒ́ ś ź/, tj. jest spółgłoską dziąsłowo-palatalną. Dla dziąsłowo-palatalnego sonorantu nosowego najnowsza wersja Unicode przewiduje znak /ȵ/ (kod 565 czyli U+0235), od dawna stosowany np. w opisach dialektów chińskich.

Alofon [lʹ], który powinno się oznaczać [lʲ] w transkrypcji IPA, występuje przed /i/. Zazwyczaj przyjmuje się także, że występuje przed /j/ (/i̯/), co jednak nie wydaje się prawdą. Tym bardziej wątpliwe jest występowanie tego dźwięku na granicy morfemów lub wyrazów.

7. Podstawowe warianty polskich /t d c ʒ s z n/ mają artykulację zębową, a nie dziąsłową. Standardowy zestaw symboli IPA, oparty na wzorcach angielskich i tylko z nazwy międzynarodowy, obejmuje natomiast dźwięki dziąsłowe /t d ʦ̑ ʣ̑ s z n/. Polskie dźwięki dziąsłowe są natomiast jedynie szczególnym przypadkiem fonemów, które zasadniczo są zębowe. Symbole alofonów dziąsłowych, występujących tylko w szczególnym otoczeniu fonetycznym, składają się w alfabecie slawistycznym z podstawowego symbolu fonemu i znaku diakrytycznego w postaci kropki pod literą, oznaczającej artykulację dziąsłową. IPA pierwotnie nie zawierał osobnego znaku dla artykulacji dziąsłowej. Dopiero później wprowadzono oznaczenie artykulacji dziąsłowej w postaci znaku równości (dwóch linii poziomych) pod znakiem fonemu (znak o kodzie U+0347 czyli 839).

Dziąsłowe alofony [ṭ ḍ] są najczęściej zastępowane afrykatami [č ǯ], np. trzeba [ṭšeba čšeba].

8. Polskie spółgłoski dziąsłowe /č ǯ š ž/ różnią się tak znacznie od angielskich zadziąsłowych (palatalno-dziąsłowych) oznaczanych w IPA /ʧ̑ ʤ̑ ʃ ʒ/, że nawet twórcy IPA wolą dla spółgłosek polskich używać niestandardowych oznaczeń /ʦ̣̑ ʣ̣̑ ṣ ẓ/ (zob. tutaj). Inni używają symboli /t͡š d͡ž š ž/ mimo iż zasadniczo korzystają z oznaczeń IPA.

9. Spółgłoską palatalną w języku polskim jest /j/. Artykulację spółgłosek /ḱ ǵ χ́ γ́/ należy natomiast określić jako prewelarną. Używanie dla ich oznaczenia symboli IPA /c ɟ ç ʝ/ jest więc mylące, powinno się używać /k̟ g̟ x̟ γ̟/.

10. Zmiękczone alofony [tʹ dʹ cʹ ʒʹ sʹ zʹ čʹ ǯʹ šʹ žʹ rʹ] występują w wyrazach obcego pochodzenia przed /i/. Zazwyczaj przyjmuje się także, że występują przed /j/ (/i̯/), co jednak nie wydaje się prawdą. Tym bardziej wątpliwe jest ich występowanie na granicy morfemów lub wyrazów. Na [ʒʹ] brak dobrych przykładów, wyraz Godzilla wymawiany jest częściej [goʒ́illa].