Systemy transkrypcji

Mariusz Siwko
05.09.2015

Systemy transkrypcji używane w fonetyce i fonologii polskiej

Uwaga: jeśli widzisz kwadraciki zamiast symboli: f́, ȯ, ȵ, ɛ, t͇, y̨, ɨ̃, ʦ̑, zapoznaj się z treścią tej strony. Aby obejrzeć wszystkie użyte tu symbole, musisz mieć zainstalowany font Code2000 lub TITUS Cyberbit Basic. Inne fonty Unicode, w tym Arial Unicode i Lucida Sans Unicode, nie zawierają wszystkich potrzebnych glifów.

Międzynarodowy system transkrypcji IPA (International Phonetic Alphabet) był tworzony w oparciu o fonetykę i fonologię języków zachodnioeuropejskich i nie jest zbyt dobrze dostosowany do języka polskiego. Transkrypcja IPA nie zawiera na przykład osobnych znaków dla afrykat, które bezzasadnie traktuje się jako grupy złożone z dwóch spółgłosek. Język polski, podobnie jak inne języki słowiańskie, odróżnia np. połączenie [ts] od afrykaty [ʦ]. Różnica w zapisie jest jak widać minimalna i może prowadzić do nieporozumień. Używanie zapisu z łuczkiem [ʦ̑] zamiast znaku złożonego [ʦ] wyklucza takie nieporozumienia, ale jest znów kłopotliwe w poligrafii. Poza tym zarówno użytkownicy języków słowiańskich, jak i slawiści, mają świadomość, że afrykaty są pojedynczymi głoskami, a nie połączeniami głosek, jak sugeruje transkrypcja IPA. W odniesieniu do języka polskiego dodatkowym problemem był do niedawna (a w praktyce jest nadal) brak symboli IPA dla pewnych dźwięków występujących w polskiej fonetyce, o czym niżej.

Z wyżej omówionych względów w slawistyce używa się najczęściej specjalnego systemu transkrypcji, zwanego alfabetem slawistycznym. Jego nieco zmodyfikowana wersja stosowana jest również na dalszych stronach tej witryny.

W poniższej tabeli zestawiono oba systemy oraz zamieszczono szczegółowe uwagi odnośnie stosowania pewnych symboli. Skrót AS oznacza alfabet slawistyczny.

W obu systemach transkrypcji zapis w nawiasach ukośnych/t/ oznacza transkrypcję fonologiczną, a zapis w nawiasach kwadratowych [t] – transkrypcję fonetyczną.

System Przykład Ortografia Uwagi
AS IPA AS IPA
FONEMY
Samogłoski ustne
a a /mama/ /mama/ mama Symbol /a/ w alfabecie slawistycznym oznacza niską samogłoskę centralną. IPA nie ma symbolu dla takiej samogłoski, zastępczo stosuje się symbol dla samogłoski przedniej /a/.
e ɛ /eva/ /ɛva/ Ewa Symbole /e/, /o/ są prostsze; złożone [ė], [ȯ] (t.j. IPA [e], [o]) oznaczają ich warianty pozycyjne (alofony).
o ɔ /rok/ /rɔk/ rok
i i /liǯba/ /liʤ̑ba/ liczba  
y ɨ /być/ /bɨʨ̑/ być Symbol /y/ jest zgodny z ortografią.
u u /muχa/ /muxa/ mucha  
Samogłoski nosowe
ą ã /šąsa/ /ʃãsa/ szansa Tak zwane samogłoski nosowe w języku polskim są w rzeczywistości dwugłoskami, jednak w starszych pracach można spotkać podane tutaj symbole. Zob. także uwaga 1. W AS używa się także symboli /ã ẽ ĩ/.
ę ɛ̃ /męsḱi/ /mɛ̃sci/ męski
ǫ ɔ̃ /vǫsḱi/ /vɔ̃sci/ wąski
į ĩ /įstyŋkt/ /ĩstɨŋkt/ instynkt
ɨ̃ /ry̨štok/ /rɨ̃ʃtɔk/ rynsztok
ų ũ /kųšt/ /kũʃt/ kunszt
Półsamogłoski
j /moi̯e/ /mɔjɛ/ moje Zob. uwaga 2.
w /u̯oŋka/ /wɔŋka/ łąka Zob. uwagi 2 i 3.
Sonoranty
ł ɫ /łoŋka/ /ɫɔŋka/ łąka Sonorant zębowy. Zob. uwaga 3.
l l /lala/ /lala/ lala Sonorant dziąsłowy.
r r /rura/ /rura/ rura Zob. uwaga 4.
m m /mama/ /mama/ mama  
/ḿešek/ /mʲɛʃɛk/ mieszek Zob. uwaga 5.
n n /noga/ /nɔga/ noga  
ń ȵ /koń/ /kɔȵ/ koń Także IPA /ɲ/, zob. uwaga 6.
ŋ ŋ /peŋkać/ /pɛŋkaʨ̑/ pękać  
Spółgłoski właściwe
p p /pačka/ /paʧ̑ka/ paczka  
b b /bai̯ka/ /bajka/ bajka
f f /fai̯ka/ /fajka/ fajka
v v /voda/ /vɔda/ woda
/ṕesek/ /pʲɛsɛk/ piesek Zob. uwaga 5.
/b́au̯y/ /bʲawɨ/ biały
/traf́a/ /trafʲa/ trafia
/v́eʒ́eć/ /vʲɛʥ̑ɛʨ̑/ wiedzieć
t t /tata/ /tata/ tata Zob. uwaga 7.
d d /rudy/ /rudɨ/ rudy
c ʦ̑ /ulica/ /uliʦ̑a/ ulica
ʒ ʣ̑ /ʒvon/ /ʣ̑vɔn/ dzwon
s s /ser/ /sɛr/ ser
z z /zupa/ /zupa/ zupa
č ʧ̑ /čarny/ /ʧ̑arnɨ/ czarny Zob. uwaga 8.
ǯ ʤ̑ /ǯem/ /ʤ̑ɛm/ dżem
š ʃ /škou̯a/ /ʃkɔwa/ szkoła
ž ʒ /žyće/ /ʒɨʨ̑ɛ/ życie
ć ʨ̑ /ćastko/ /ʨ̑astkɔ/ ciastko  
ʒ́ ʥ̑ /ʒ́ivny/ /ʥ̑ivnɨ/ dziwny
ś ɕ /śiny/ /ɕinɨ/ siny
ź ʑ /źarno/ /ʑarnɔ/ ziarno
c /ḱedy/ /cɛdɨ/ kiedy Zob. uwaga 9.
ɟ /ǵońć/ /ɟɔȵʨ̑/ giąć
χ́ ç /χ́iǵena/ /çiɟɛna/ higiena Zob. uwagi 3 i 9.
γ́ ʝ /γ́iǵena/ /ʝiɟɛna/ higiena
k k /kot/ /kɔt/ kot  
g g /gazeta/ /gazɛta/ gazeta
χ x /χak/ /xak/ hak Zob. uwaga 3.
γ γ /γak/ /γak/ hak
h ɦ /hak/ /ɦak/ hak
ɦʲ /h́iǵena/ /ɦʲiɟɛna/ higiena
ALOFONY
ä æ [i̯äi̯ko] [jæjkɔ] jajko Alofony fonemów /a e o u/ między spółgłoskami miękkimi.
ė e [ʒ́ėń] [ʥ̑eɲ] dzień
ȯ o [ćȯća] [ʨ̑oʨ̑a] ciocia
ü ʉ [jüźo] [jʉʑɔ] Józio
u̯̦ [umysu̯̦] [umɨsw̥] umysł Bezdźwięczny alofon fonemu /u̯/.
ł̦ ɫ̥ [umysł̦] [umɨsɫ̥] umysł Bezdźwięczny alofon fonemu /ł/.
[myśl̦] [mɨɕl̥] myśl Bezdźwięczny alofon fonemu /l/.
ʎ [lʹista] [ʎista] lista Alofon fonemu /l/, zob. uwaga 6.
[v́atr̦] [vʲatr̥] wiatr Bezdźwięczny alofon fonemu /r/.
[balerʹina] [balɛrʲina] balerina Alofon fonemu /r/.
[ṕism̦] [pʲism̥] pism Bezdźwięczny alofon fonemu /m/.
[ḿiśek] [mʲiɕɛk] misiek Zob. uwaga 5.
[ṕosn̦ka] [pʲɔsn̥ka] piosnka Bezdźwięczny alofon fonemu /n/.
[soṇček] [sɔn͇ʧ̑ɛk] sączek Zob. uwaga 7.
ń̦ ȵ̥ [ṕeśń̦] [pʲɛɕȵ̥] pieśń Także IPA [ɲ̊]. Alofon /ń/.
į̯ [paį̯sḱi] [paj͂sci] pański Alofon fonemu /ń/. AS także [ĩ̯].
ŋ́ ŋʲ [veŋ́ǵel] [vɛŋʲɟɛl] węgiel Alofon fonemu /ŋ/ przed /ḱ ǵ/.
ų̯ [voų̯sḱi] [vɔw̃sci] wąski Także AS [ũ̯], IPA [ɰ̃]. Zob. uw. 1.
[ṕić] [pʲiʨ̑] pić Zob. uwaga 5.
[b́ić] [bʲiʨ̑] bić
[traf́ić] [trafʲiʨ̑] trafić
[v́ić] [vʲiʨ̑] wić
[ṭšy] [t͇ʃɨ] trzy Zob. uwaga 7.
[ḍževo] [d͇ʒɛvɔ] drzewo
[tʹik] [tʲik] tik Zob. uwaga 10.
[dʹiva] [dʲiva] diwa
ʦ̑ʲ [cʹito] [ʦ̑ʲitɔ] cito
ʒʹ ʣ̑ʲ [goʒʹilla] [gɔʣ̑ʲilla] Godzilla
[sʹinus] [sʲinus] sinus
[zʹin] [zʲin] zin
čʹ ʧ̑ʲ [čʹipsy] [ʧ̑ʲipsɨ] chipsy
ǯʹ ʤ̑ʲ [ǯʹių̯sy] [ʤ̑ʲiw̃sɨ] dżinsy
šʹ ʃʲ [šʹin] [ʃʲin] szin
žʹ ʒʲ [režʹim] [rɛʒʲim] reżim
h [druh̦] [druh] druh Zob. uwaga 3.

 

Uwagi

1. W nowszych opracowaniach stosuje się następującą symbolikę: AS /aŋ eŋ oŋ iŋ yŋ uŋ/, IPA /aŋ ɛŋ ɔŋ iŋ ɨŋ uŋ/. Spółgłoska /ŋ/ występuje tutaj w formie alofonu zapisywanego [w̃] lub [ɰ̃].

2. Zamiast symboli /i̯ u̯/ używanych zwykle przez slawistów, na tej witrynie używa się prostszych symboli IPA /j w/.

3. Niewielka liczba Polaków zamiast /w/ (/u̯/) wciąż wymawia zębowe welaryzowane /ł/ na miejscu litery ł. W mowie tych osób fonem /w/ występuje w takich wyrazach jak auto /awto/, weekend /wikent/. Większość Polaków wymawia jednak jeden fonem /w/ na miejscu zarówno /w/, jak i /ł/.

Podobnie pewna liczba Polaków wymawia ortograficzne h jako laryngalną spółgłoskę dźwięczną /ɦ/. Jest to tzw. wymowa kresowa. Przekonanie, że jest to dźwięczna welarna /γ/, jest błędne lub odnosi się jedynie do niektórych użytkowników języka. W wymowie większości Polaków /ɦ/ i /x/ (ortograficzne ch) wymawiane są jednak jednakowo jako /x/.

Zazwyczaj w alfabecie slawistycznym na oznaczenie bezdźwięcznego spirantu welarnego używa się znaku /χ/, choć niektórzy używają także /x/ jak w IPA (i taką konwencję przyjęto też na tej witrynie). Jego dźwięczny odpowiednik /γ/ ma mieć według literatury status fonemu u osób mających wymowę kresową. Dla większości Polaków [γ] jest alofonem fonemu /x/ pojawiającym się przed spółgłoską dźwięczną, np. w wyrazie klechda [kleγda].

Jak nadmieniono wyżej, osoby o wymowie kresowej wymawiają prawdopodobnie krtaniowe /ɦ/, a nie welarne /γ/. W wymowie tych osób prawdopodobnie występuje też [γ] jako alofon fonemu /x/ (w wyrazie klechda), a także [h] jako alofon fonemu /ɦ/ przed bezdźwięczną i w wygłosie absolutnym (np. w wyrazie Boh [boh]). W alfabecie slawistycznym na oznaczenie dźwięcznej krtaniowej stosuje się na ogół symbol /h/, czasem jednak używa się symbolu IPA /ɦ/ (zasadę tę stosuje się także na tej witrynie).

Fonem /γ́/ ma według literatury występować w wymowie kresowej np. w wyrazach higiena lub hieroglif. W rzeczywistości może tu chodzić o spalatalizowaną krtaniową /ɦʹ/.

Fonem /x́/ (u osób z wymową kresową również /γ́/ lub /ɦʹ/) ma status niepewny. Głoska [x́] występuje przed /i/ lub /j/, np. chimera [x́imera], anarchia [anarx́ja], historia [x́istorja], hiena [x́jena]. Istnieją jednak wyrazy, w których [j] może ulegać redukcji, np. psychiatra [psyx́atra], hieroglif [x́eroglif], dzięki czemu [x́] uzyskuje status fonemu.

4. W języku polskim oprócz wariantów pozycyjnych fonemów występują także warianty fakultatywne. Uwularne [ʀ] jest wariantem fakultatywnym dziąsłowego fonemu /r/, to znaczy pewne osoby zamiast [r] wymawiają [ʀ] i to nie zakłóca przekazu językowego (choć jest to uważane za niepoprawne i dlatego nie zostało uwzględnione w tabeli).

5. Istnieją 2 interpretacje miękkich spółgłosek wargowych. Według pierwszej interpretacji są to odrębne fonemy, według drugiej są one jedynie alofonami odpowiednich twardych spółgłosek występującymi przed /i/, zaś w innym otoczeniu odpowiada im sekwencja dwóch fonemów. Najlepiej jest zilustrować to przykładami:

Zapis ortograficzny Pierwsza interpretacja Druga interpretacja
Transkrypcja Transkrypcja
Fonologiczna Fonetyczna Fonologiczna Fonetyczna
AS IPA AS IPA AS IPA AS IPA
mieszek /ḿešek/ /mʲɛʃɛk/ [ḿešek] [mʲɛʃɛk] /mešek/ /mʲɛʃɛk/ [ḿešek] [mʲɛʃɛk]
piesek /ṕesek/ /pʲɛsɛk/ [ṕesek] [pʲɛsɛk] /pesek/ /pʲɛsɛk/ [ṕesek] [pʲɛsɛk]
biały /b́au̯y/ /bʲawɨ/ [b́au̯y] [bʲawɨ] /bau̯y/ /bʲawɨ/ [b́au̯y] [bʲawɨ]
trafia /traf́a/ /trafʲa/ [traf́a] [trafʲa] /trafa/ /trafʲa/ [traf́a] [trafʲa]
wiedzieć /v́eʒ́eć/ /vʲɛʥ̑ɛʨ̑/ [v́eʒ́eć] [vʲɛʥ̑ɛʨ̑] /veʒ́eć/ /vʲɛʥ̑ɛʨ̑/ [v́eʒ́eć] [vʲɛʥ̑ɛʨ̑]
misiek /ḿiśek/ /mʲiɕɛk/ [ḿiśek] [mʲiɕɛk] /miśek/ /miɕɛk/ [ḿiśek] [mʲiɕɛk]
pić /ṕić/ /pʲiʨ̑/ [ṕić] [pʲiʨ̑] /pić/ /piʨ̑/ [ṕić] [pʲiʨ̑]
bić /b́ić/ /bʲiʨ̑/ [b́ić] [bʲiʨ̑] /bić/ /biʨ̑/ [b́ić] [bʲiʨ̑]
trafić /traf́ić/ /trafʲiʨ/ [traf́ić] [trafʲiʨ] /trafić/ /trafiʨ/ [traf́ić] [trafʲiʨ]
wić /v́ić/ /vʲiʨ̑/ [v́ić] [vʲiʨ̑] /vić/ /viʨ̑/ [v́ić] [vʲiʨ̑]

Jak widać z tabeli, transkrypcja IPA nie jest w stanie oddać różnicy np. pomiędzy fonemem /ḿ/ według pierwszej interpretacji, a sekwencją fonemów /m/ według drugiej interpretacji.

Na tej witrynie stosowany jest zapis w rodzaju /mʹešek/, który jest uproszczoną wersją zapisu /mešek/.

6. Spalatalizowany alofon [lʹ] fonemu /l/ oraz fonem /ń/ różnią się znacznie od standardowych palatalnych dźwięków oznaczanych w IPA przez [ʎ] i /ɲ/. Co więcej, /ń/ ma to samo miejsce artykulacji co /ć ʒ́ ś ź/, tj. jest spółgłoską dziąsłowo-palatalną. Dla dziąsłowo-palatalnego sonorantu nosowego najnowsza wersja Unicode przewiduje znak /ȵ/ (kod 565 czyli U+0235), od dawna stosowany np. w opisach dialektów chińskich.

Alofon [lʹ], który powinno się oznaczać [lʲ] w transkrypcji IPA, występuje przed /i/. Zazwyczaj przyjmuje się także, że występuje przed /j/ (/i̯/), co jednak nie wydaje się prawdą. Tym bardziej wątpliwe jest występowanie tego dźwięku na granicy morfemów lub wyrazów.

7. Podstawowe warianty polskich /t d c ʒ s z n/ mają artykulację zębową, a nie dziąsłową. Standardowy zestaw symboli IPA, oparty na wzorcach angielskich i tylko z nazwy międzynarodowy, obejmuje natomiast dźwięki dziąsłowe /t d ʦ̑ ʣ̑ s z n/. Polskie dźwięki dziąsłowe są natomiast jedynie szczególnym przypadkiem fonemów, które zasadniczo są zębowe. Symbole alofonów dziąsłowych, występujących tylko w szczególnym otoczeniu fonetycznym, składają się w alfabecie slawistycznym z podstawowego symbolu fonemu i znaku diakrytycznego w postaci kropki pod literą, oznaczającej artykulację dziąsłową. IPA pierwotnie nie zawierał osobnego znaku dla artykulacji dziąsłowej. Dopiero później wprowadzono oznaczenie artykulacji dziąsłowej w postaci znaku równości (dwóch linii poziomych) pod znakiem fonemu (znak o kodzie U+0347 czyli 839).

Dziąsłowe alofony [ṭ ḍ] są najczęściej zastępowane afrykatami [č ǯ], np. trzeba [ṭšeba čšeba].

8. Polskie spółgłoski dziąsłowe /č ǯ š ž/ różnią się tak znacznie od angielskich zadziąsłowych (palatalno-dziąsłowych) oznaczanych w IPA /ʧ̑ ʤ̑ ʃ ʒ/, że nawet twórcy IPA wolą dla spółgłosek polskich używać niestandardowych oznaczeń /ʦ̣̑ ʣ̣̑ ṣ ẓ/ (zob. tutaj). Inni używają symboli /t͡š d͡ž š ž/ mimo iż zasadniczo korzystają z oznaczeń IPA.

9. Spółgłoską palatalną w języku polskim jest /j/. Artykulację spółgłosek /ḱ ǵ χ́ γ́/ należy natomiast określić jako prewelarną. Używanie dla ich oznaczenia symboli IPA /c ɟ ç ʝ/ jest więc mylące, powinno się używać /k̟ g̟ x̟ γ̟/.

10. Zmiękczone alofony [tʹ dʹ cʹ ʒʹ sʹ zʹ čʹ ǯʹ šʹ žʹ rʹ] występują w wyrazach obcego pochodzenia przed /i/. Zazwyczaj przyjmuje się także, że występują przed /j/ (/i̯/), co jednak nie wydaje się prawdą. Tym bardziej wątpliwe jest ich występowanie na granicy morfemów lub wyrazów. Na [ʒʹ] brak dobrych przykładów, wyraz Godzilla wymawiany jest częściej [goʒ́illa].

Zgłoś swój pomysł na artykuł

Więcej w tym dziale Zobacz wszystkie