Wyraz

Termin wyraz jest wieloznaczny. Ilustruje to przykład z „Gramatyki” prof. Wróbla (komentarz został zmodyfikowany i rozbudowany, w oryginale jest on błędny). Rozważmy mianowicie zdanie:

Janek prawą ręką ścisnął rękę Zosi, a lewą rękę położył jej na głowie.

W zdaniu tym można wyróżnić:

1. 13 wyrazów ortograficznych, czyli ciągów liter oddzielonych spacjami bądź znakami przestankowymi; wyrazy ortograficzne określa się też jako słowa bądź wystąpienia wyrazów.
2. 13 wyrazów tekstowych pokrywających się z ortograficznymi; pojęcie to objaśniono poniżej.
3. 12 wyrazów fonologicznych, czyli fragmentów tekstu, które można oddzielić od innych pauzami. W zacytowanym zdaniu sekwencja na głowie nie jest podzielna w sposób naturalny, i co za tym idzie, stanowi jeden wyraz fonologiczny. Podana definicja nie jest jedyną; omówione niżej wyrazy akcentowe również stanowią odmianę wyrazów fonologicznych, wyróżnionych ze względu na realne, a nie potencjalne właściwości tekstu.
4. 12 form wyrazowych lub krótko wyrazów (bez dalszych określeń); w podanym tekście forma wyrazowa rękę występuje dwukrotnie, ale liczona jest tylko raz. W ogólności jednak identycznie wyglądające wyrazy ortograficzne nie muszą reprezentować jednej formy wyrazowej (jednego wyrazu). Na przykład w zdaniach Nie znam tego profesora i Znam tego profesora występują dwa różne wyrazy (dwie różne formy wyrazowe), gdyż mimo identycznego wyglądu i brzmienia pierwszy reprezentuje dopełniacz, a drugi biernik. O tej samej formie wyrazowej mówimy wtedy, gdy identyczna pozostaje nie tylko forma, ale także wartości wszystkich przypisanych do niej kategorii gramatycznych.
5. 11 leksemów zwanych też wyrazami leksykalnymi lub wyrazami słownikowymi; wyrazy ręką i rękę są różnymi formami jednego leksemu.
6. 10 wyrazów akcentowych. Wyraz akcentowy musi zawierać dokładnie jeden akcent. Wypowiadając podane zdanie w naturalny sposób, nie kładziemy akcentu na wyrazach ortograficznych a, jej oraz na. Podział na wyrazy akcentowe nie jest stały, przy swobodnym wymówieniu podanego tekstu można doliczyć się tylko 5 wyrazów akcentowych.

Wyraz tekstowy i wyraz ortograficzny bywają tożsame często, lecz nie zawsze. Na przykład ciąg poszedłby to jeden wyraz ortograficzny, ale dwa wyrazy tekstowe. Za to ciąg po polsku to jeden wyraz tekstowy, choć dwa wyrazy ortograficzne. Wyraz tekstowy definiuje się jako najmniejszy (niepodzielny) fragment tekstu, który spełnia co najmniej jeden z poniższych warunków:

1. Miejsce wyrazu tekstowego wobec innych fragmentów tekstu może zostać zmienione, np. idę szybko – szybko idę, poszedłby do szkoły – do szkoły by poszedł (by i poszedł to osobne wyrazy tekstowe, niezależnie od ortografii).
2. Wyrazy tekstowe można oddzielić od siebie innym wyrazem tekstowym, np. do szkoły – do mojej szkoły.
3. Wyrazem tekstowym jest też fragment tekstu, który ma to samo znaczenie i pełni taką samą funkcję, jak inny wyraz tekstowy, choć może nigdy nie pojawić się w tym samym kontekście, np. fragment nią w ciągu bił się o nią jest wyrazem tekstowym, gdyż pełni taką samą funkcję jak wyraz tekstowy ją pojawiający się w innych kontekstach.
4. Wyraz tekstowy może wystąpić jako samodzielne wypowiedzenie, np. nie, precz.

Nie jest wyrazem tekstowym fragment tekstu, który nie spełnia choćby jednego z podanych czterech warunków. Na przykład osobnym wyrazem tekstowym nie jest wyraz ortograficzny polsku, występujący zawsze tylko w ciągu po polsku. Warunek pierwszy nie jest spełniony, bo nie da się powiedzieć *polsku po. Warunek drugi nie jest spełniony, gdyż zamiast tylko po polsku nie można powiedzieć *po tylko polsku. Nie istnieją formy, które miałyby to samo znaczenie i pełniłyby tę samą funkcję co polsku, a zatem nie jest również spełniony warunek trzeci. Wreszcie fragment ten nie może wystąpić samodzielnie, czyli nie jest także spełniony warunek czwarty.

Wyraz tekstowy może natomiast nie mieć określonego znaczenia poza kontekstem, i wówczas znaczenie niesie dopiero połączenie kilku wyrazów tekstowych. Tak zdarza się w wypadku analitycznych form fleksyjnych (np. został zrobiony – strona bierna, będę robił – czas przyszły, robiłby – tryb przypuszczający, stanowiący sekwencję dwóch wyrazów tekstowych mimo łącznej pisowni) lub frazeologizmów czy idiomów (np. z ręką na sercu ‘szczerze’).

Wyraz słownikowy (wyraz leksykalny lub leksem) jest jednostką słownika, a nie tekstu. Jest to zbiór wszystkich form o tym samym znaczeniu leksykalnym. Reprezentantem (formą hasłową) danego leksemu jest jedna z form wyrazowych, np. bezokolicznik w wypadku czasowników lub mianownik liczby pojedynczej w przypadku rzeczowników. I tak np. leksem pani to zbiór wszystkich form przypadkowych pani (kilka form wyrazowych o różnych funkcjach), panią, panie, pań, paniom, paniami, paniach. Leksemy nieodmienne mogą także mieć więcej niż jedną formę wyrazową, np. leksem z ma dwie formy: z oraz ze.

Identyczność ortograficzna i fonetyczna dwóch form wyrazowych nie wystarcza, aby mówić o jednym wyrazie w jakimkolwiek znaczeniu. Na przykład w zdaniu Nie pytaj o nie występują dwa identycznie wyrazy tekstowe nie, ale nie są to wystąpienia tej samej formy wyrazowej ani nawet tego samego leksemu. Pierwszy wyraz tekstowy nie oznacza przeczenie zdaniowe, drugi jest jedną z form biernika rodzaju niemęskoosobowego liczby mnogiej zaimka trzeciej osoby. Wyrazów tych nie można uznać za wystąpienia tej samej formy wyrazowej, gdyż mimo identycznej postaci ortograficznej i wymowy nie da się im przypisać takich samych kategorii gramatycznych. Mimo identycznej postaci są to także reprezentacje dwóch różnych leksemów.

Wystarczy, aby dwa leksemy różniły się przynajmniej jedną spośród form, które do tych leksemów należą. Nie muszą być to formy hasłowe. Na przykład zamek ‘urządzenie’ i zamek ‘budowla’ nie mogą być uznane za ten sam leksem dlatego, że różnią się formą dopełniacza liczby pojedynczej (zamka : zamku). Nie jest to więc w żadnym rozumieniu ten sam wyraz, nie powinno się też mówić o różnych znaczeniach tego samego wyrazu. Obu leksemów nie powinno zestawiać się w jednym haśle słownika. Tak samo pilot ‘człowiek’, pilot ‘ryba z rodzaju Naucrates’ i pilot ‘urządzenie’ nie są trzema znaczeniami jednego wyrazu (gdyż różnią się formami biernika obu liczb), ale trzema różnymi wyrazami słownikowymi, i powinno się je wyszczególniać w postaci osobnych haseł (niestety, znakomita większość leksykografów nie przestrzega tej zasady).

W takim wypadku jak pilot czy zamek mówimy o dwóch homonimicznych wyrazach słownikowych. Pojęcie homonimów odnosi się jednak do różnych form wyrazowych o tej samej pisowni i wymowie. Homonimami mogą być nie tylko dwa różne leksemy przytoczone w formie słownikowej (zamek ‘urządzenie’ i zamek ‘budowla’), ale także dwie różne formy wyrazowe o tej samej funkcji (np. czary - mianownik liczby mnogiej od czar lub od czara) lub o różnych funkcjach (np. misie - mianownik liczby mnogiej od miś lub celownik liczby pojedynczej od misa).

Istnieją ponadto wypadki bardziej dyskusyjne. Na przykład pokój ‘pomieszczenie’ i pokój ‘brak wojny’ mają wszystkie formy takie same (odmieniają się identycznie), więc zgodnie z definicją mimo dużej rozbieżności znaczeń powinniśmy tu mówić o jednym wyrazie słownikowym. Takie wypadki określa się mianem polisemantyzmu (polisemii). Niektórzy jednak i tu wolą mówić o dwóch różnych (ale w pełni homonimicznych) leksemach, i uzasadniają swoją opinię dużą rozbieżnością znaczeń.

Stanowisko takie jest godne uwagi. Istnieją przecież języki, w których wyrazy albo w ogóle się nie odmieniają, albo mają tylko nieliczne formy odmiany. Tradycja nakazuje zwykle mówić tam o różnych homonimicznych wyrazach słownikowych w wypadkach podobnych do pokój.

Wyraz leksykalny jest znakiem desygnatu – pewnego przedmiotu lub pewnej treści. Wyrazy mogą być gwarowe, potoczne, techniczne, przestarzałe, bliskoznaczne, rodzime, obce, pochodne itp.

Ze względu na funkcję w zdaniu, wyrazy dzielą się na:
– samodzielne – zawierające pełną informację, należą tu: rzeczowniki, przymiotniki, liczebniki, czasowniki, przysłówki, zaimki i wykrzykniki,
– niesamodzielne – nie mogące jak poprzednie pełnić funkcji równoważników zdań, należą tu: przyimki, spójniki i partykuły.

Wyrazy mogą być:
– rdzenne – dom, lat-o, koń, duż-y, śpi-ą, pięć,
– rozwinięte – dąb-ek, po-ranny, roz-mow-a,
– złożone – trój-kąt, pięcio-bój, jasno-żółty.

Ze względu na formę, dzielą się na:
– odmienne – zmieniające się w zdaniach przez różne końcówki, w zależności od funkcji,
– nieodmienne – występujące w mowie zawsze w tej samej formie, należą tu: przyimki, spójniki, partykuły, wykrzykniki, przysłówki oraz zaimki przysłówkowe.

Abrewiacja – skrót wyrazu lub grupy wyrazów w piśmie, jak np., itd., itp.

Afiks – jest to cząstka wyrazu.

Afiksacja – tworzenie wyrazów pochodnych przez dodawanie afiksów do wyrazów podstawowych.

Aglutynacja – zjawisko morfologiczne, polegające na tworzeniu form wyrazowych przez dołączanie do tematu jednofunkcyjnych morfemów gramatycznych.

Akronim – wyraz utworzony sztucznie z pierwszych liter kilku wyrazów.

Alomorf – funkcjonalnie obojętny wariant morfemu, uwarunkowany przez sąsiedztwo morfologiczne, np. ręka, rąk, ręczyć.

Alternacja – wymiana jakościowa lub ilościowa głosek w tematach i rdzeniach wyrazów, np. biorę, bierz, brać, sen, snu.

Antonim – wyraz mający znaczenie przeciwstawne np. mokry – suchy, karzeł – olbrzym.

Archaizm – wyraz, konstrukcja składniowa, które wyszły z użycia (czasami stosowany w literaturze w celach stylizacji).

Atonon – wyraz nieakcentowany (zwykle jednosylabowy zaimek, słowo posiłkowe, przyimek).

Augmentatyw – zgrubienie – wyraz o charakterze zgrubiałym, np. grubas, leniuch, psisko.

Biliteralny – dwuliterowy – wyraz złożony z dwóch liter.

Deklinacja – odmiana wyrazów przez przypadki, liczby i rodzaje.

Deminutyw – zdrobnienie – wyraz o znaczeniu zdrobniałym, np. konik, stolik itp.

Derywacja – tworzenie wyrazów (zwykle za pomocą sufiksów i prefiksów, lub odrzucenia części wyrazu) pochodnych od innych podstawowych, np. młodość od młody.

Derywat – wyraz pochodny.

Desygnat – przedmiot myśli odpowiadający wyrazowi.

Desygnaty – z łac. designatus ‘oznaczony’ – nazywają rzeczy i pojęcia otaczającego nas świata.

Egzotyzm – wyraz obcojęzyczny, zapożyczony, związany z obcym środowiskiem.

Enklityki – wyrazy, zwykle jednosylabowe, nie mające samodzielnego akcentu i łączące się z wyrazami poprzedzającymi w jedną całość.

Epenteza – wtórne wytworzenie się elementu głoskowego wewnątrz wyrazu.

Epitet – wyraz określający rzeczownik, służy uwydatnieniu charakterystycznej cechy opisywanego przedmiotu, osoby, zjawiska.

Etymon – wyraz (lub rdzeń) uważany za podstawę etymologiczną danego wyrazu.

Fleksja – odmiana wyrazów – zespół form służących do oznaczania stosunków między wyrazami w zdaniu.

Forma – postać wyrazu – budowa wyrazu, w której można wyróżnić składnik wyrażający funkcje leksykalne oraz składnik będący znamieniem jego funkcji gramatycznych.

Formacja – wyraz mający określoną budowę słowotwórczą.

Formant – element słowotwórczy tworzący wyraz pochodny od podstawowego.

Formy supletywne wyrazu – formy składające się na jeden paradygmat, ale nie związane pokrewieństwem etymologicznym, np. człowiek – ludzie, ja – mnie.

Haplologia – uproszczenie, skrócenie wyrazu przez usunięcie jednej z sylab bezpośrednio po sobie następujących, jednakowych lub o jednakowym spółgłoskowym nagłosie, np. sześciościan – sześcian.

Hiperonim – wyraz o znaczeniu ogólnym, nazwa klasy wyrazów wobec niego podrzędnych i bardziej szczegółowych, zwanych hiponimami, np. budowla jest hiperonimem pałacu, a pałac jest hiponimem wyrazu budowla.

Homofon – wyraz (forma wyrazowa) o identycznej wymowie jak inny wyraz, ale o innej pisowni, np. karzę – każę.

Homogram – wyraz (forma wyrazowa) o identycznej pisowni jak inny wyraz, ale o innej wymowie, np. cis ‘dźwięk’ – cis ‘drzewo’.

Homonim – w znaczeniu wąskim wyraz (forma wyrazowa) o identycznej pisowni i wymowie jak inny wyraz, lecz należący do innego leksemu, a więc pełniący inną funkcję gramatyczną lub mający inne znaczenie, np. bez ‘przyimek’ – bez ‘roślina’. Często przyjmuje się dodatkowo, że homonimy powinny także różnić się etymologią; wówczas pokój ‘pomieszczenie’ i pokój ‘brak wojny’ nie są homonimami, ale różnymi znaczeniami jednego leksemu. W znaczeniu szerokim homonimami są także homofony.

Hybryda – wyraz złożony z elementów składowych należących do dwóch różnych języków, np. automobil – gr. + łac.

Ideogram – znak graficzny wyrazu oddający pojęcia, a nie poszczególne dźwięki.

Idiom – wyraz, wyrażenie, zwrot właściwy tylko danemu językowi, nie dające się przetłumaczyć dosłownie na inny język.

Infiks – afiks pojawiający się wewnątrz rdzenia wyrazu.

Jednoznacznik – wyraz (wyrażenie) mający to samo znaczenie, co inny wyraz (wyrażenie) np. tato – ojciec, chmura – obłok.

Kalka – replika, odbitka – wyraz lub wyrażenie stanowiące dosłowne tłumaczenie i kopię obcego wzoru.

Kontaminacja – skrzyżowanie wyrazów, forma wyrazowa powstała z połączenia ze sobą elementów różnych wyrazów.

Leksem – wyraz – jednostka leksykalna, element słownikowy wspólny określonej grupie form gramatycznych.

Leksyka – słownictwo – ogół wyrazów jakiegoś języka lub jakiejś specjalności.

Literowiec – wyraz powstały ze skrótów (z początkowych liter).

Logatom – sztuczny wyraz, nie mający znaczenia myślowego, wypowiadany przy próbach wyrazistości odtwarzania dźwięków przez urządzenia akustyczne.

Makaronizm – obcy wyraz, zwrot, obca forma językowa wpleciona w tekst mówiony lub pisany w języku ojczystym.

Metateza – przestawka – przestawienie głosek w wyrazie.

Monosylaba – wyraz składający się z jednej sylaby.

Morfemy – są to rdzenie, przedrostki i przyrostki.

Neologizm – nowotwór językowy, wyraz, zwrot, forma, znaczenie wyrazu nowo utworzonego w danym języku.

Nominatywna funkcja wyrazu – funkcja wyrazu polegająca na tym, że służy on za nazwę odpowiadającego mu fragmentu rzeczywistości.

Oksyton – wyraz akcentowany na ostatniej sylabie.

Paradygmat – zestaw form odmiany wyrazów (deklinacja lub koniugacja) lub wzór takiej odmiany.

Paroksyton – wyraz mający akcent na przedostatniej sylabie.

Paronim – wyraz wiążący się z innym albo ze względu na wspólność rdzenia (np. abstrakcja, dystrakcja), albo ze względu na podobieństwo brzmieniowe (np. adaptować i adoptować).

Pejoratyw – wyraz o znaczeniu ujemnym, forma gramatyczna nadająca wyrazom znaczenie ujemne.

Polimorfizm – wielopostaciowość wyrazów – jest jedną z najbardziej znamiennych cech języka polskiego. Ten sam wyraz, w zależności od jego funkcji w zdaniu, bywa używany w wielu postaciach formalnych, np. książka, książki, książce, o książkach itp.

Polisemia – wieloznaczność – zjawisko polegające na tym, że jednemu wyrazowi odpowiada więcej niż jedno znaczenie.

Prefiks – przedrostek – cząstka wyrazu występująca przed rdzeniem.

Prepozycja – umieszczanie rodzajników, przyimków i innych wyrazów pomocniczych przed wyrazami, do których się odnoszą.

Proklityki – wyrazy nie akcentowane, najczęściej jednosylabowe, np. na ziemi, do kina.

Prokliza – podporządkowanie akcentu jakiegoś wyrazu wyrazowi następującemu po nim.

Prozodia – dział zajmujący się opisem i organizowaniem w mowie wiązanej – akcentu, intonacji i iloczasu.

Rdzeń – pierwiastek – morfem główny wyrazu – część wyrazu powtarzająca się w wyrazach pokrewnych.

Składnia – syntaksa – dział gramatyki traktujący o porządku wyrazów i ich funkcji w zdaniu oraz o związkach między zdaniami.

Sufiks – przyrostek, morfem – cząstka wyrazu występująca po rdzeniu.

Synonim – wyraz bliskoznaczny, inna (druga) nazwa przedmiotu, pojęcia itp, np. Ocean Spokojny, Pacyfik, Ocean Wielki.

Temat – część wyrazu, wyodrębniona w nim przez oddzielenie końcówek przypadkowych (temat fleksyjny) lub formantu słowotwórczego (temat słowotwórczy).

Transformacja – przekształcenie kategorialne wyrazu polegające na jego przejściu z jednej kategorii mowy do drugiej, np. rzeczownik pływak do czasownika pływać.

Uniwerbizacja – utworzenie jednego wyrazu z połączenia wyrazowego; wprowadzenie nazwy jednowyrazowej na miejsce dwuwyrazowej (np. autobus przegubowy – przegubowiec).

Wulgaryzm – wyraz wulgarny, pospolity, ordynarny, niepoprawna forma fleksyjna, nieprawidłowa składnia.

Złożenie – wyraz oparty na dwóch (lub więcej) tematach wyrazowych, np. prostokąt, łamigłówka, dusigrosz itp.

Zrost – wyraz złożony z członów, które mogą być rozłączone bez zmiany znaczenia.