Fantastyka pisarze: Stanisław Lem - o autorze

Stanisław Lem (ur. 12 września 1921 we Lwowie, zm. 27 marca 2006 w Krakowie) - polski pisarz, filozof, futurolog, eseista i satyryk.

Jest najczęściej tłumaczonym polskim pisarzem, a w pewnym okresie był najbardziej poczytnym nieanglojęzycznym pisarzem s-f . Jego książki zostały przetłumaczone na 41 języków i osiągnęły łączny nakład ponad 27 milionów egzemplarzy. Główna część jego dorobku pisarskiego obejmuje dzieła z dziedziny filozofii i futurologii, poświęcone w szczególności rozważaniom na temat technologii, natury inteligencji, trudnościom w przekazywaniu informacji i we wzajemnym zrozumieniu się istot inteligentnych, ograniczeniom gatunku ludzkiego oraz miejscu człowieka we Wszechświecie.

Spora część tych rozważań jest zawarta w treści jego książek naukowo-fantastycznych, co czyni je trudniejszymi w odbiorze. Jednocześnie innym czytelnikom taki sposób przekazania myśli filozoficznych ułatwia ich zrozumienie, m.in. przez pominięcie problemów dyskursu akademickiego. Z tego powodu w świecie literatury Lem bywał niedoceniany jako filozof i jest kojarzony głównie jako autor z dziedziny fantastyki naukowej. Wpływ Lema na światową literaturę s-f krytycy przyrównują do oddziaływania takich jej klasyków, jak H. G. Wells czy Olaf Stapledon.


Życiorys

Rodzice Stanisława Lema, Sabina Woller i Samuel Lehm, zaręczyli się jeszcze przed I wojną światową, jednak ślub odbył się po niej, gdyż Samuel Lem, lwowski lekarz, został powołany do służby w armii austro-węgierskiej. Podczas wojny trafił do niewoli rosyjskiej, był więziony w twierdzy Przemyśl, a następnie w obozie jenieckim w środkowej Azji. Po powrocie do Lwowa został asystentem na Wydziale Medycznym Uniwersytetu Jana Kazimierza i w kolejnych latach został cenionym laryngologiem. W swojej młodości publikował także wiersze i prozę w lwowskiej prasie.

Stanisław Lem był jedynakiem. Urodził się 12 września 1921 roku w rodzinnym mieszkaniu przy ulicy Brajerowskiej 4. Jego kuzynem był Marian Hemar. Istnieją także opinie, że Lem był kuzynem lwowskiego matematyka Stanisława Ulama, członka projektu Manhattan, jednak sam Lem nazywa go wyłącznie "znajomym". Dzieciństwo i młodość spędził we Lwowie, w zamożnym otoczeniu rodzinnego domu. Mimo żydowskich korzeni rodziców został wychowany jako katolik, ale ostatecznie ze względów moralnych deklarował, że jest ateistą[8], a według innych źródeł jego światopogląd postrzegany był jako agnostycyzm. Był uczniem II Gimnazjum im. Karola Szajnochy. Po wybuchu II wojny światowej, w okupowanym przez wojska radzieckie Lwowie, próbował dostać się na Politechnikę Lwowską. Jednak mimo zdanego egzaminu nie został przyjęty na studia ze względu na powiązania ze średnią burżuazją. Dzięki znajomościom ojca udało mu się rozpocząć studia medyczne na Lwowskim Uniwersytecie Medycznym (przemianowanym wówczas na Instytut Medyczny).

Naukę przerwała inwazja Niemiec na Związek Radziecki. Podczas tej okupacji, wykorzystując fałszywe dokumenty (dzięki którym jego rodzina uniknęła osadzenia w getcie), Lem pracował jako mechanik samochodowy i spawacz w garażach niemieckiej firmy Rohstofferfassung, która zajmowała się odzyskiem metali. Współpracował z ruchem oporu, przekazując mu wykradzioną ze składów niemieckich amunicję. W 1944, po ponownym wkroczeniu do Lwowa Armii Czerwonej kontynuował studia. W 1946 wraz z całą rodziną wyjechał do Krakowa (w przeciwnym wypadku musiałby przyjąć obywatelstwo radzieckie). W Krakowie podjął studia medyczne na Uniwersytecie Jagiellońskim. Po ukończeniu studiów nie przystąpił do egzaminu końcowego (planowanego na rok 1948), aby uniknąć służby jako lekarz wojskowy i otrzymał jedynie dyplom ukończenia studiów.

W latach 1947-1950 pracował jako młodszy asystent w Konwersatorium Naukoznawczym prowadzonym przez doktora Mieczysława Choynowskiego. W 1953 ożenił się z Barbarą Leśniak, zaś w 1968 urodził się jego syn - Tomasz.

Lem w tym okresie był współpracownikiem Polskiego Porozumienia Niepodległościowego [11].

W roku 1982, po wprowadzeniu w Polsce stanu wojennego, Lem opuścił kraj i przeniósł się najpierw do Berlina Zachodniego, gdzie był stypendystą Wissenschaftskolleg zu Berlin, a w 1983 do Wiednia[12]. Powrócił do kraju w roku 1988 i zamieszkał na Klinach Borkowskich, części Krakowa (w domu przy ul. Narwik 21).


Śmierć

Stanisław Lem był chory na serce. Zmarł 27 marca 2006 roku w szpitalu klinicznym Collegium Medicum UJ w Krakowie, mając 84 lata. Zgodnie z jego ostatnią wolą urna z prochami została złożona 4 kwietnia 2006 roku na Cmentarzu Salwatorskim w Krakowie. Towarzyszyła temu katolicka ceremonia pogrzebowa, przeprowadzona na żądanie rodziny.

Nazwiskiem pisarza została nazwana planetoida 3836 Lem, a imieniem pisarza będzie nazwana ulica w Krakowie .


Twórczość literacka
Stanisław Lem, ostatnie podpisywanie książek (Targi Książki, Kraków, 30 października 2005)

Pierwszymi utworami Lema były opowiadania i wiersze o tematyce okupacyjnej drukowane w 1946 na łamach Kuźnicy, Żołnierza Polskiego i Tygodnika Powszechnego. Jako autor fantastyki debiutował opublikowanymi w Tygodniku Powszechnym opowiadaniami Obcy i Dzieje jednego odkrycia. W tym samym roku ukazała się drukowana w odcinkach w Nowym Świecie Przygód nowela s-f Człowiek z Marsa. W latach 1946-1948 Lem współpracował z Problemami i Tygodnikiem Powszechnym, gdzie publikował wiersze i opowiadania (na łamach tego czasopisma publikował także regularnie swoje eseje, zaczynając od lat 90., aż do swojej śmierci).

Jego pierwszą napisaną powieścią był Szpital przemienienia, którą zaczął pisać w 1948 roku, jednakże doczekała się ona wydania dopiero w 1955. Wynikało to z zablokowania tej pozycji przez cenzurę, a sama powieść mogła się ukazać dopiero po dopisaniu do Szpitala... dwóch kolejnych części zgodnych z ówczesną linią polityczną. (Dotyczy to przede wszystkim ostatniej sceny, w której bohater podpisuje deklarację partyjną.) Wszystkie trzy części wydano pod tytułem Czas nieutracony. Pierwszą opublikowaną książką Lema byli Astronauci (1951). Dzieła z tego okresu były napisane zgodnie z regułami realizmu socjalistycznego (po interwencjach blokującej wydanie cenzury), i autor długo nie zezwalał na ich wznawianie – w tym Człowieka z Marsa i Sezamu – uznając, że nie były to wartościowe i dojrzałe pozycje, choć np. w Sezamie znajdują się dwie pierwsze podróże Ijona Tichego. Jednak właśnie wydanie Astronautów przekonało go do zostania zawodowym pisarzem.

Po XX zjeździe KPZR w 1956 roku, w czasie wielkich reform destalinizacyjnych, w Polsce zapanowała większa swoboda pisarska. Rozpoczyna się wielka, międzynarodowa kariera Lema jako pisarza s-f. Pisze on kilkanaście książek z tego nurtu, które tłumaczone są na wiele języków (z początku jeszcze tylko krajów bloku wschodniego). W 1957 napisał swoją pierwszą książkę filozoficzną - Dialogi, które razem z Summa technologiae (1964) i Fantastyką i futurologią są jego największymi dziełami filozoficzno-futurologicznymi.

Cyberiada przynosi mu międzynarodową sławę, którą umacniają jeszcze kolejne książki, takie jak Głos Pana, Niezwyciężony czy Pamiętnik znaleziony w wannie. Najsłynniejszą powieścią Lema, najbardziej znaną w kraju i za granicą pozostaje jednak Solaris[18]. Powieść tę zaadaptował do filmu rosyjski reżyser Andriej Tarkowski w 1972. Film w tym samym roku zdobył Nagrodę Specjalną Jury na Festiwalu Filmowym w Cannes. Drugi raz powieść adaptował do filmu Steven Soderbergh w 2002, z Georgem Clooneyem w roli głównej.

Inne najbardziej znane utwory Lema (Dzienniki gwiazdowe, Powrót z gwiazd, Opowieści o pilocie Pirxie, Eden...) także powstały pod koniec lat 50. i w latach 60. XX wieku. Najczęściej w twórczości Lema z tego okresu pojawiają się tematy niemożności porozumienia oraz stechnicyzowanej przyszłości ludzkości. Poruszał też kwestie utopii oraz ludzkiej egzystencji w świecie, gdzie niewiele pozostaje do zrobienia ze względu na rozwój technologiczny. Jednocześnie wymyślane przez niego cywilizacje były paralelą i satyrą na współczesne mu społeczeństwa totalitarne. Jego obce społeczności to między innymi roje zdolnych do organizowania się w większe struktury mechanizmów (Niezwyciężony) i niezrozumiały, ale najprawdopodobniej żywy, inteligentny planetarny wszechocean wymykający się ludzkim kategoriom i próbom zrozumienia (Solaris). Problem społeczeństw utopijnych i totalitarnych pojawiał się w Edenie, Pokoju na Ziemi, Wizji lokalnej i, w mniejszym stopniu, w Cyberiadzie. Często też sięgał do osadzonych w fantastycznych realiach kwestii światopoglądowych w kontekście chrześcijańskim, szczególnie w Dziennikach gwiazdowych – pomimo tego, że był zdeklarowanym agnostykiem, uważał taki aspekt za bardzo ważny, gdyż istniejący kulturowo i cywilizacyjnie niezależnie od czyichś poglądów.

Ostatnią powieścią s-f Lema jest Fiasko (1987), napisana jako jedyna na zamówienie wydawcy. Jest to jednocześnie ostatni epicki utwór pisarza - po tym roku Lem nie wydał już żadnej nowej powieści. Zajmował się głównie publicystyką i pisaniem felietonów, które później wydawano w zbiorach, na przykład Sex Wars, Tajemnica chińskiego pokoju czy Rasa drapieżców, był także cenionym krytykiem literackim i komentatorem współczesności.

Lem napisał też książkę autobiograficzną - Wysoki zamek, opisującą spędzone we Lwowie dzieciństwo i młodość. Wydano ją także łącznie z młodzieńczymi wierszami pisarza.

Stanisław Lem, którego dzieła inspirowane były klasykami literatury polskiej, jak Cyprian Kamil Norwid czy Stanisław Ignacy Witkiewicz, wybrał science-fiction, ponieważ w PRL było łatwiej wyrażać swoje myśli filozoficzne i poglądy na płaszczyźnie światów fantastycznych niż rzeczywistych. Ten wybór spowodował, że na długie lata pisarz był kojarzony wyłącznie z tym nurtem literackim.

Jego prace miały wpływ nie tylko na literaturę, ale i naukę. W 1981, filozofowie Douglas Hofstadter i Daniel Dennett przedstawiają pomysły z prozy Lema w swojej antologii The Mind's I. Hofstadter komentuje, że "literackie i intuicyjne podejście [Lema] [...] czyni lepszą robotę w przekonywaniu czytelników do jego poglądów, niż jakikolwiek poważny artykuł naukowy [...] mógłby".

Pomimo nieprzychylnej opinii o amerykańskiej literaturze science fiction - Lem uznawał ją za szmirowatą, bezmyślną, słabo pisaną i robioną bardziej dla pieniędzy niż dla idei czy rozwijania nowych form literackich  - został w 1973 honorowym członkiem z prawem głosu Science Fiction Writers of America (Stowarzyszenia Amerykańskich Pisarzy Science Fiction). Takie honorowe członkostwo SFWA było nadawane autorom nie spełniającym kryteriów członka zwyczajnego (u Lema był to brak publikacji na rynku amerykańskim), a jednocześnie mile widzianym w stowarzyszeniu. Po debiucie na rynku amerykańskim, kiedy spełniał już kryteria, by być przyjętym jako normalny członek SFWA, jego członkostwo honorowe zawieszono. Niektórzy członkowie SFWA odebrali to jako naganę za jego poglądy o amerykańskim s-f, tym niemniej zawieszanie członkostwa honorowego w przypadku spełnienia kryteriów członkostwa zwyczajnego było rutynową praktyką stowarzyszenia. Bez względu na to, wielu członków SFWA (w tym Ursula K. Le Guin) protestowało przeciw takiej procedurze, a jeden z nich zaoferował nawet pokrycie opłaty członkowskiej za Lema, na co pisarz nie zgodził się. Lema zaproszono do członkostwa zwyczajnego w SFWA, ale w 1975 roku Lem to zaproszenie odrzucił.

W kolejnych latach większość dzieł Lema (co wyróżnia go wśród innych autorów z tej części świata) została przetłumaczona na język angielski, czyniąc go najbardziej poczytnym, nie-angielskojęzycznym pisarzem science fiction.Jego książki spotkały się z bardzo pozytywną opinią krytyków, także dzięki doskonałemu tłumaczeniu Michaela Kandela.

Philip K. Dick, amerykański pisarz s-f, jeden z niewielu, o których Lem wyrażał się pozytywnie, uważał z kolei, że Lem to prowokacja komunistów, za którą kryje się grupa pisarzy działających na zlecenie partii komunistycznej, by przejąć kontrolę nad opinią publiczną. Dowodem tego miała być mnogość stylów pisarskich Lema i szeroka tematyka jego dzieł, a także nietypowe, niesłowiańskie nazwisko mogące być skrótem jakiejś tajnej komórki. P. K. Dick pisał nawet w tej kwestii do FBI.

Jest także autorem niepublikowanej drukiem (2008) satyry na Stalina oraz powieści detektywistycznej w stylu Chandlera.



Dzieła

1946
- Człowiek z Marsa
1951
- Astronauci
- Jacht Paradise. Sztuka w czterech aktach (współautor - Roman Hussarski)
1954
- Sezam i inne opowiadania
- Obłok Magellana
1955
- Czas nieutracony
1957
- Dzienniki gwiazdowe (wydanie zmienione i rozszerzone - Wyd. Lit. 1966, Czyt. 1971)
- Dialogi
1959
- Eden
- Śledztwo
- Inwazja z Aldebarana
1961
- Powrót z gwiazd
- Solaris
- Pamiętnik znaleziony w wannie
- Księga robotów
1962
- Wejście na orbitę
1963
- Noc księżycowa
1964
- Niezwyciężony i inne opowiadania
- Bajki robotów
- Summa technologiae
1965
- Polowanie
- Cyberiada (wydanie rozszerzone - 1967)
1966
- Wysoki Zamek
1968
- Głos Pana
- Opowieści o pilocie Pirxie (wydanie rozszerzone - Czytelnik 1973)
- Filozofia przypadku
1970
- Fantastyka i futurologia
1971
- Doskonała próżnia
- Bezsenność
1973
- Wielkość urojona
1975
- Rozprawy i szkice
- Szpital Przemienienia
1976
- Katar
- Maska
1979
- Powtórka
1981
- Golem XIV
1982
- Wizja lokalna
1984
- Prowokacja
1985
- Człowiek z Marsa
1986
- Biblioteka XXI wieku
1987
- Pokój na Ziemi
- Fiasko
1993
- Pożytek ze smoka
1994
- Człowiek z Marsa
1995
- Lube czasy
1996
- Sex Wars
- Tajemnica chińskiego pokoju
1997
- Dziury w całym
1999
- Bomba megabitowa
2000
- Okamgnienie
- Przekładaniec
2001
- Dyktanda czyli...
2002
- Listy albo opór materii
2003
- Dylematy
2004
- Krótkie zwarcia
2005
- Lata czterdzieste. Dyktanda
2006
- Rasa drapieżców. Teksty ostatnie
2009
- Sknocony kryminał


Oprócz książek własnego autorstwa, pisarz miał też znaczący wkład w pozycje będące zapisem przeprowadzonych z nim wywiadów i rozmów.

    * Rozmowy ze Stanisławem Lemem - Stanisław Bereś, (WL, Kraków 1987). Poprzedzone wcześniejszym wydaniem niemieckim Lem über Lem. Gespräche (Insel Verlag, Frankfurt am Main 1986). Z pisarzem rozmawia krytyk literacki, tłumacz i historyk literatury, Stanisław Bereś.
    * Świat na krawędzi - Stanisław Lem, Tomasz Fiałkowski, (WL, Kraków 2000). Rozmowę prowadzi publicysta Tygodnika Powszechnego Tomasz Fiałkowski.
    * Tako rzecze... Lem - Stanisław Lem, Stanisław Bereś, (WL, Kraków 2002). Kolejny wywiad-rozmowa, 15 lat po poprzednim, w którym autor weryfikuje wobec upływu czasu swoje wcześniej wyrażone poglądy. Wydanie zawiera także poprzedni wywiad oraz jest uzupełnione o teksty usunięte przez cenzurę w wydaniu wcześniejszym.


W 2007 roku ukazała się także książka

    * Co to są sepulki? - Wojciech Orliński, (Znak, 2007). Publicysta Gazety Wyborczej prezentuje zbiór ciekawostek z życia i twórczości pisarza, uzupełniony ilustracjami pisarza oraz Daniela Mroza (ilustratora wielu książek Lema).

Prace Lema były wykorzystywane jako podręczniki akademickie na wykładach dotyczących filozofii[30], a teksty Cyberiady wykorzystał w swojej kompozycji Floof Esa-Pekka Salonen.



Adaptacje filmowe i telewizyjne

Książki, opowiadania i pomysły stanowiły podstawę wielu adaptacji filmowych[32][33][34][35]. Jakkolwiek Lem był znany z krytycznego do nich podejścia (wyjątkiem jest Przekładaniec z Bogumiłem Kobielą w roli głównej, do którego pisał scenariusz i którego powstawanie pilnie śledził).

    * Milcząca Gwiazda (Der Schweigende Stern 1960) - reż. Kurt Maetzig (NRD NRD, Polska Polska). Na podstawie powieści Astronauci;
    * Wycieczka w kosmos (1961) - reż. Krzysztof Dębowski (Polska Polska). Film animowany na podstawie oryginalnego scenariusza[36];
    * Bezludna planeta (1962) - reż. Krzysztof Dębowski (Polska Polska). Film animowany na podstawie oryginalnego scenariusza;
    * Pułapka (1962) - reż. Krzysztof Dębowski (Polska Polska). Film animowany na podstawie oryginalnego scenariusza[37];
    * Ikaria XB 1 (Ikarie XB 1 1963) - reż. Jindřich Polák (Czechosłowacja Czechosłowacja). Na podstawie powieści Obłok Magellana, aczkolwiek nie jest to wspomniane w napisach końcowych;
    * Profesor Zazul (1965) - reż. Marek Nowicki, Jerzy Stawicki (Polska Polska). Na podstawie opowiadania III - Ze wspomnień Ijona Tichego;
    * Przyjaciel (1965) - reż. Marek Nowicki, Jerzy Stawicki (Polska Polska). Na podstawie opowiadania o tym samym tytule ze zbioru Inwazja z Aldebarana;
    * Przekładaniec (1968) - reż. Andrzej Wajda (Polska Polska). Na podstawie opowiadania Czy pan istnieje Mr Jones?, ale ze specjalnie napisanym scenariuszem;
    * Thirty-Minute Theatre: Roly Poly (1969) - reż. Michael Hart (Wielka Brytania Wielka Brytania). Scenariusz odcinka serii dramatycznej na podstawie opowiadania Czy pan istnieje Mr Jones? [38];
    * Solaris (Соля́рис 1970) - reż. Nikołaj Nirenburg (ZSRR ZSRR). Dwuczęściowy film TV, na podstawie powieści o tym samym tytule;
    * Cyberiada (1971) - reż. Stanisław Wohl, kier. muz. Antoni Wicherek (Polska Polska). Pierwszy akt opery Krzysztofa Meyera do libretta na podstawie Cyberiady[39];
    * Solaris (Solyaris, Соля́рис 1972) - reż. Andriej Tarkowski (ZSRR ZSRR). Na podstawie powieści o tym samym tytule;
    * Opowieści o pilocie Pirxie (Pirx pilóta kalandjai 1972) - reż. András Rajnai (Węgry Węgry). Serial, na podstawie zbioru opowiadań o tym samym tytule;
    * Śledztwo (1973) - reż. Marek Piestrak (Polska Polska). Na podstawie powieści o tym samym tytule;
    * Test pilota Pirxa (Дознание пилота Пиркса 1978) - reż. Marek Piestrak (Polska Polska, ZSRR ZSRR - obecnie Estonia i Ukraina). Na podstawie opowiadania Rozprawa z Opowieści o pilocie Pirxie;
    * Szpital przemienienia (1978) - reż. Edward Żebrowski (Polska Polska). Na podstawie powieści o tym samym tytule;
    * Victim of the Brain (1988) - reż. Piet Hoenderos (Holandia Holandia). W filmie wykorzystano m.in. opowiadanie ze zbioru Cyberiada: Wyprawa siódma, czyli o tym jak własna doskonałość Trurla do złego przywiodła;
    * Marianengraben (1994) - reż. Achim Bornhak (Niemcy Niemcy). Na podstawie oryginalnego scenariusza;
    * Śledztwo (1997) - reż. Waldemar Krzystek (Polska Polska). Teatr Telewizji na podstawie powieści o tym samym tytule;
    * Solaris (2002) - reż. Steven Soderbergh (Stany Zjednoczone Stany Zjednoczone). Na podstawie powieści o tym samym tytule;
    * Ijon Tichy - gwiezdny podróżnik (2007) - reż. Randa Chahoup, Dennis Jacobsen (Niemcy Niemcy). Sześcioodcinkowy miniserial na podstawie niektórych opowiadań z Dzienników gwiazdowych.
    * 1 (2009) - reż. Zoltán Verebes (pod pseud. Pater Sparrow) (Węgry Węgry). Film wykorzystuje motyw nieistniejącej książki Jedna minuta ludzkości (One Human Minute), której recenzję Lem zamieścił w Prowokacji.
    * Kongres futurologiczny (The Futurological Congress, 2010) (w przygotowaniu) - reż. Ari Folman (Izrael Izrael). Adaptacja opowiadania pod tym samym tytułem będąca połączeniem filmu aktorskiego z animacją.


Nagrody i wyróżnienia

    * 1957 - laureat Nagrody Literackiej miasta Krakowa
    * 1965 - Nagroda Ministra Kultury i Sztuki II stopnia
    * 1973 - nagroda Ministra Spraw Zagranicznych za popularyzację polskiej kultury za granicą
    * 1972 - został członkiem Komisji Polskiej Akademii Nauk "Polska 2000"
    * 1973 - nagroda literacka Ministra Kultury i Sztuki
    * 1976 - Nagroda Państwowa I stopnia w dziedzinie literatury
    * 1979 - Nagroda miesięcznika Odra
    * 1981 - doktorat honoris causa Politechniki Wrocławskiej
    * 1985 - austriacka nagroda państwowa w dziedzinie kultury europejskiej
    * 1991 - austriacka nagroda państwowa im. Franza Kafki w dziedzinie literatury
    * 1994 - został przyjęty w poczet członków Polskiej Akademii Umiejętności
    * 1994 - Nagroda Polskiego PEN Clubu im. Jana Parandowskiego
    * 1996 - odznaczony orderem Orła Białego
    * 1997 - honorowe obywatelstwo Krakowa
    * 1997 - doktoraty honoris causa Uniwersytetu Opolskiego (8 grudnia)
    * 1998 - doktoraty honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego, Uniwersytetu Lwowskiego
    * 1999 - Nagroda Krakowska Książka Miesiąca (marzec - za książkę Bomba megabitowa)
    * 2003 - doktorat honoris causa (Dr. rer. nat. h.c.) Uniwersytetu Bielefeld (13 listopada)