Jacek Kaczmarski

Postać powszechnie kojarzona z etosem pierwszej Solidarności oraz stanem wojennym – okresem, kiedy jego liryka, rozpowszechniana w nieoficjalnych wydawnictwach, identyfikowana była jako głos antykomunistycznej opozycji.

W opinii społecznej utrwalił się wizerunek Kaczmarskiego jako barda z gitarą śpiewającego "protest-songi", choć jego twórczość wykraczała daleko poza ten stereotyp.


Życiorys

Jacek Kaczmarski był synem malarki Anny Trojanowskiej-Kaczmarskiej i wieloletniego prezesa Zarządu Głównego Związku Polskich Artystów Plastyków, Janusza Kaczmarskiego.

Uczęszczał do XV Liceum Ogólnokształcącego im. Narcyzy Żmichowskiej w Warszawie. W 1980 r. ukończył wydział polonistyki na Uniwersytecie Warszawskim. Działalność artystyczną rozpoczął w połowie lat 70. XX w., jednak teksty do wielu utworów powstawały dużo wcześniej. Zadebiutował na Warszawskim Jarmarku Piosenki (1976), a potem na Studenckim Festiwalu Piosenki w Krakowie zdobywając w 1977 r. nagrodę za utwór Obława. Związany był także z kabaretem "Pod Egidą" Jana Pietrzaka, grupą Piosenkariat oraz z Teatrem na Rozdrożu.

W 1979 r. wraz z Przemysławem Gintrowskim i Zbigniewem Łapińskim przygotował program poetycki Mury. Następnym wspólnym programem był Raj. W roku 1981 Jacek Kaczmarski zdobył nagrodę dziennikarzy na Festiwalu Piosenki Polskiej w Opolu za Epitafium dla Włodzimierza Wysockiego, następnie (w sierpniu) drugą nagrodę na Festiwalu Piosenki Prawdziwej w Gdańsku. Kolejne programy to Muzeum – poetyckie interpretacje polskiego malarstwa nawiązujące do ostatnich dwustu lat polskiej historii oraz Krzyk – z tytułowym utworem napisanym do obrazu Edwarda Muncha. Utwór Mury stał się, wbrew pierwotnemu znaczeniu, hymnem rodzącej się Solidarności i antykomunistycznej opozycji.

U schyłku 1981 r., podczas trasy koncertowej we Francji, zaskoczył Kaczmarskiego stan wojenny. Przebywając na emigracji koncertował m.in. w USA, Kanadzie, Australii, RPA, Izraelu oraz w większości krajów Europy Zachodniej. Występował na rzecz podziemnej "Solidarności", brał udział w licznych akcjach charytatywnych.

W roku 1984 został członkiem Redakcji Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa w Monachium z własnym programem pt. "Kwadrans Jacka Kaczmarskiego". Pisał też komentarze polityczne, prowadząc wiodącą audycję tego radia "Fakty, Wydarzenia, Opinie". W tym samym czasie wydawane nielegalnie w podziemiu kasety z utworami Kaczmarskiego krążyły po całej Polsce. W RWE pracował aż do zamknięcia sekcji polskiej w 1994 r. Na emigracji powstały kolejne nowe zbiory poezji i albumy, a wśród nich: Zbroja (1982), Przejście Polaków przez Morze Czerwone (1983), Mój Zodiak (1985), Kosmopolak (1987), Notatnik australijski (1988), Dzieci Hioba (1989) oraz Głupi Jasio (1989).

Po powrocie do Polski w roku 1990 odbył, wraz ze Zbigniewem Łapińskim, pierwszą po 9 latach emigracji trasę koncertową, za której płytową wersję (Live) otrzymał w 2001 r. Złotą Płytę. W 1993 r. powstała nowa płyta – Wojna Postu z Karnawałem – w warstwie muzyczno-wykonawczej przygotowana wspólnie z Przemysławem Gintrowskim i Zbigniewem Łapińskim. W 1994 r. powstały dwa kolejne programy: Sarmatia oraz zbiór kolęd i pastorałek – Szukamy stajenki. Na półki księgarń trafiła debiutancka powieść autobiograficzna Kaczmarskiego – "Autoportret z kanalią". W tym samym roku Kaczmarski napisał libretto musicalu "Kuglarze i wisielcy", z muzyką Jerzego Satanowskiego. Rok później powstał kolejny program pt. Pochwała łotrostwa.

W roku 1995 Jacek Kaczmarski wraz z drugą żoną Ewą i 9-letnią córką Patrycją[1] osiedlił się w Australii, skąd przyjeżdżał do Polski na koncerty i promocje kolejnych płyt. Pobyt w Australii zaowocował nowymi tekstami, utrwalonymi na płycie Między Nami (1997) oraz Dwie Skały, nagranej w grudniu 1999 r. Pisał też kolejne powieści, które ukazały się w Polsce: "Plaża dla psów", "O aniołach innym razem" – z 1999 roku oraz "Napój Ananków" (2000). W roku 2000 został odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski. Kolejną Złotą Płytę otrzymał za Krzyk.

W 2001 roku Kaczmarski obchodził 25. lecie działalności artystycznej. Za jego życia ukazały się jeszcze płyty: Dwadzieścia (5) lat później (2001) i Mimochodem (2002), a już po śmierci – tomik poezji pt. "Tunel", zestaw Syn marnotrawny (2004), zawierający komplet wszystkich, polskich i zagranicznych, płyt nagranych przez poetę oraz zestaw Suplement (2006) z utworami nie zarejestrowanymi na oficjalnych płytach.

W marcu 2002 r. zdiagnozowano u Jacka Kaczmarskiego raka przełyku. Wielu ludzi, w tym artystów, wspierało go finansowo podczas kosztownych zabiegów[2][3][4]. W roku 2004 otrzymał nagrodę Fryderyka za całokształt twórczości. Nagrody nie był już w stanie odebrać osobiście. Nad ranem 10 kwietnia 2004 w szpitalu w Gdańsku stracił przytomność. Zmarł w tym samym dniu około godziny 18.30. Jego prochy zostały złożone 24 kwietnia w Alei Zasłużonych na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie (kwatera C31-I-17).

Był członkiem Stowarzyszenia Pisarzy Polskich. Pośmiertnie został odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski.

Twórczość

Jacek Kaczmarski był przede wszystkim poetą. Napisał ponad 600 wierszy, 5 powieści i dwa libretta. Był także kompozytorem muzyki do swoich wierszy i pieśniarzem – ponad 25 lat wykonywał swoje utwory na scenie. Reprezentował nurt tzw. piosenki autorskiej, czyli w całości stworzonej przez jedną osobę, tak w warstwie tekstowej, muzycznej, jak i wykonawczej.

Poezja

Jacek Kaczmarski w warstwie formalnej czerpał z klasycznych systemów wersyfikacyjnych oraz podkreślał wyrazistość brzmieniową rymem – stosując te schematy jako element uwidoczniający wymowę i konotacje utworu. Posługiwał się zarówno wierszem sylabotonicznym, gdzie stała liczba sylab i regularność stóp precyzyjnie wyznacza ramy wiersza (np. Włóczędzy), ale też łamał konwencję tam, gdzie nieregularność stanowiła walor semantyczny – dodawała dynamiki i korespondowała z treścią wiersza (np. Kołysanka dla Kleopatry). W niektórych utworach posługiwał się wręcz wierszem wolnym (Zbigniewowi Herbertowi, Tren spadkobierców). W wielu utworach przyjęta konwencja miała za dodatkowe zadanie osadzić wiersz w "cudzej" stylistyce poetyckiej, co najczęściej wiązało się także z wydobyciem najistotniejszych motywów tematycznych i stanowiło rodzaj gry poetyckiej, pastiszu a niekiedy hołdu poecie. W takiej roli zastosował Kaczmarski m.in. strofę mickiewiczowską, modernistyczną stylistykę Brunona Jasieńskiego, czy charakterystyczną frazę Norwida bądź Herberta.

W swojej poezji wykorzystywał środki stylistyczne, takie jak instrumentacje głoskowe ("I bluźnią bliźni, żem ich zbrudził"), personifikacje, metonimie ("Polskę zwinął w rulon"), wyzyskiwał podobne brzmienie i dwuznaczność słów, przeciwieństwa. Tworzył też neologizmy ("Sodomora", "lalkolep") i wykorzystywał barbaryzmy.

Poezję Kaczmarskiego cechuje wielowarstwowa metaforyka. Obok metafor językowych, utartych w obyczaju językowym zwrotów, występują skomplikowane metafory poetyckie. Posługiwał się środkami uwydatniającymi motywacje i zależności językowe np. gry słów, powtórzenia, antymetabole, ("gryzące pochwały-pochwalne gryzmoły"), paronomazje, figury etymologiczne, homonimy, przekształcenia frazeologiczne i brzmieniowe ("szatan ponoć ma dwa końce"). Pojawiały się również w jego twórczości metafory-alegorie i symbole rozciągnięte na cały tekst literacki.

Zauważyć można także rodzaje metafor, wywodzących się z językoznawstwa kognitywnego. Pojawiały się metafory pojęciowe (czas to ruch: "czas zostaje w tyle"), orientacyjne (góra – dobro, dół – zło), ontologiczne (umysł jako przedmiot: "umysł mam twardy jak łokcie").


Muzyka
Gitara Jacka Kaczmarskiego

Kompozycje

Przewaga ballad o klasycznych rozwiązaniach harmonicznych i rytmicznych.

Kompozycje utrzymują się w klasycznym nurcie. Kaczmarski, za przykładem wcześniejszych śpiewających poetów, czerpał z tradycyjnych wzorów z dala omijając współczesne kierunki muzyczne, chyba że służyło to określonemu celowi poetyckiemu.

    "Staram się być wierny jednej zasadzie: komponując muzykę opieram się na wzorcach klasycznych. Nie stosuję standardów jazzowych, bluesowych, rockowych czy popowych. Chyba że ma to czemuś służyć. Ale to zdarza się rzadko"[5].

W początkowej fazie twórczości słychać było ewidentną fascynację muzyką Włodzimierza Wysockiego wyrażającą się w charakterystycznych "rwanych" akordach (Nie lubię, Manewry) czy zmianach szybkiego tempa (cykl Obław). Później nastąpił rozwój jego stylistyki. Forma utworu zawsze pełniła rolę służebną wobec tekstu, niejako go ilustrując. Jako przykłady mogą tu posłużyć utwory takie jak Somosierra lub cykl Obław, których szaleńcze tempa oddają wrażenie pędu – czy to szarży wojska, czy stada wilków, spokojny Poranek i wręcz knajacki refren Kuglarzy. Wszystkie te chwyty są typowymi przykładami retoryki muzycznej, gdzie muzyka ma służyć lepszemu przyswojeniu przez słuchacza tekstu utworu.

Na wspólnych programach Tria odcisnęła się indywidualność twórcza wszystkich trzech kompozytorów: Przemysław Gintrowski wniósł specyficzny styl kompozycji, o bardzo nośnej melodyce i prostej harmonii, szczególnie pasujący do wykonywanych przez niego wierszy Zbigniewa Herberta, natomiast kompozycje Zbigniewa Łapińskiego charakteryzowało skomplikowanie formalne oraz harmoniczne i bogactwo aranżacji fortepianowych.

Kaczmarski w celu ilustracyjnym często nawiązywał do różnych stylów muzycznych. W jego twórczości solowej oraz w utworach Tria można usłyszeć motywy narodowe:

    * rosyjskie (Encore, jeszcze raz..., Czastuszki o pierestrojce)
    * ukraińskie (fragment (przytoczony zresztą "ze słuchu" i błędnie zacytowany) ukraińskiej piosenki ludowej w Romansie historiozoficzno-erotycznym o princessie Doni i parobku Ditku ze wstawką etnograficzną)
    * stricte polskie (polonez Z pasa słuckiego pożytek, warszawski tzw. folk miejski – estetyka piosenki ulicznej: Karnawał w Victorii)
    * hiszpańskie (flamenco Sąd nad Goyą, Zakopywanie głowy, tango Między nami)
    * francuskie (walc paryski Pożegnanie Okudżawy, gawot Artyści, oraz melodia karmanioli w Karmanioli)
    * amerykańskie (blues Przy ołtarzu baru, zydeco Źródło wszelkiego zła, Postmodernizm)
    * japońskie (sposób akompaniamentu w Japońskiej rycinie);

Jednym z rzadkich w twórczości Kaczmarskiego przykładów wykorzystania standardów gatunkowych do ilustracji utworu jest muzyka do Przyśpiewki bylejakiej o europejskości Polaka (konwencja rapowa) i stylizowany na rockową balladę Dylan.

Spotkać można też dosłowne cytaty np.:

    * Sarabanda z Suity 11 d–moll[6] G.F.Haendla w Nad spuścizną po przodkach deliberacje
    * polskie kolędy w Wigilii na Syberii
    * Ukraina oraz fragment Marsylianki w Rejtan, czyli raport ambasadora
    * XIX-wieczna piosenka warszawska "W Saskim Ogrodzie przy wodotrysku" w zakończeniu Katynia
    * rosyjska pieśń wojenna Święta Wojna w zakończeniu Autoportretu Witkacego
    * polski hymn narodowy (przekształcenie) w zakończeniu Tradycji.

Instrumentarium

W utworach Kaczmarskiego dominowało ograniczone instrumentarium, obejmujące żywe, klasyczne brzmienia instrumentów – gitar oraz fortepianu.

W aranżacjach piosenek Kaczmarskiego usłyszeć można:

    * gitarę klasyczną solo – we wszystkich samodzielnych programach Kaczmarskiego
    * dwie gitary klasyczne – w niektórych aranżacjach piosenek wykonywanych przez Kaczmarskiego i Gintrowskiego, a także w piosenkach granych wspólnie z Jackiem Majewskim
    * gitarę klasyczną i fortepian – w programach tworzonych ze Zbigniewem Łapińskim
    * dwie gitary klasyczne, fortepian – w programach tworzonych przez Trio: Kaczmarski, Gintrowski, Łapiński

wyjątkowo, na zasadzie eksperymentu:

    * gitarę klasyczną i akustyczną oraz elektroniczne instrumenty klawiszowe – płyta Litania
    * fortepian, gitarę basową, kwartet smyczkowy i instrumenty dęte – płyta Szukamy stajenki
    * gitary klasyczne, kontrabas, instrumenty dęte, akordeon – płyta Między nami

Technika gry na gitarze

Jacek Kaczmarski trzymał gitarę odwrotnie niż większość gitarzystów: struny szarpane lub uderzane były palcami lewej ręki, zaś struny na gryfie przyciskały palce dłoni prawej; ułożenie strun pozostawiał jednak niezmienione. Pozwalało mu to łatwiej osiągać niektóre rozwiązania brzmieniowe niż w przypadku gitary trzymanej w sposób klasyczny.

Rzekoma leworęczność Jacka Kaczmarskiego

Dość powszechnie uważa się, że Jacek Kaczmarski był osobą leworęczną. Przeświadczenie takie wynika zapewne z faktu odwrotnego trzymania przez niego gitary, był on jednak praworęczny. Wątpliwości rozwiewa sam poeta w wywiadzie:

        – Nie jest trudno zauważyć, że grasz na gitarze lewą ręką, chociaż ułożenie strun jest typowe dla gitarzysty praworęcznego. Jednak autografy rozdajesz ręką prawą. Czy to znaczy, że jesteś oburęczny?

        – Jacek Kaczmarski: Rzeczywiście, równomiernie mam rozwinięte obie ręce. Jeśli chodzi o grę na gitarze lewą ręką to wynika ona z mojej niewiedzy, zwykłej ignorancji. Od samego początku grałem odwrotnie nie wiedząc, iż można się tak posługiwać tym instrumentem tylko wystarczy zmienić kolejność strun. Zanim się jednak zorientowałem, umiałem się już całkiem nieźle poruszać na kilku akordach. Potem, dla żartów, nauczyłem się grać prawostronnie kilku funkcji po to, aby podczas koncertów trochę się zabawić: raz grać lewą, a raz prawą ręką. Następnie, gdy już moja twórczość zaczęła się krystalizować dostrzegłem, iż trzymanie na odwrót daje mi pewną przewagę nad praworęcznymi. Przede wszystkim inaczej brzmią akordy oraz pochody basowe, które w razie potrzeby imitują gitarę basową, tym bardziej, że gram je palcami: wskazującym i środkowym.

Proza

Proza Jacka Kaczmarskiego to powieści obyczajowe, z wyraźnym wątkiem autobiograficznym, a niekiedy elementami political fiction. Pierwsza powieść Autoportret z kanalią jest przewrotnym rozliczeniem z mitem barda Solidarności. W powieści autor nie tylko nie oszczędza siebie samego, ale również środowiska solidarnościowego i polskiej emigracji, co przyczyniło się do utrwalenia jego obrazu jako twórcy niepokornego, dla którego nie istnieją tematy tabu.

W kolejnej powieści Plaża dla psów, autor ukazuje codzienne życie na końcu świata – w Australii. Oczyma głównego bohatera spogląda na tych, którzy na nowym kontynencie próbują sobie poukładać życie. Autor polemizuje z postawioną przez jednego z bohaterów powieści tezą, że tak naprawdę "potrzebne jest do szczęścia czyste niebo, zdrowe jedzenie i kochająca kobieta", komentując to następująco: Więc tak się wydaje większości ludzi, którzy się tam osiedlają i ta powieść jest między innymi o tym właśnie, że niestety nie. Każdy przyjeżdżający z zewnątrz (w tej książce jest wielu emigrantów z różnych stron świata) szuka właśnie tej prostej recepty na szczęście. A tymczasem przywozi ze sobą swoją własną klaustrofobię, swoją przeszłość, z którą się nie pogodził, swoje indywidualne słabości, lęki i tym zatruwa życie sobie i najbliższym, doprowadzając do tragedii.

Kaczmarski napisał również książkę o pracy w Radiu Wolna Europa (Napój Ananków) i kolejną satyrę społeczno-polityczną z zawartym wątkiem autobiografii – O aniołach innym razem. Wraz ze swoją córką – Patrycją Volny, stworzył opowieść dla dzieci Życie do góry nogami, traktującą o codzienności australijskiej widzianej oczami dziecka wychowanego w Europie.

Programy

Program w sensie, w jakim używał tego pojęcia Jacek Kaczmarski, to cykl piosenek pomyślanych i zaplanowanych jako zamknięta całość, którego sens wykracza poza prostą sumę treści poszczególnych utworów. Zawsze jednak część utworów funkcjonowała w świadomości słuchaczy w oderwaniu od całości (Kochanowski, Niech..., Warchoł itp.). Były i takie utwory, które w programie należały do kluczowych, ale funkcjonowały wyłącznie w jego kontekście (Epitafium dla Sowizdrzała, Rokosz, Powrót z Syberii, Dęby itp.).

Tym, co spinało program w jedność była myśl przewodnia – mniej lub bardziej bezpośrednio przedstawiona:

    * Sarmatia – nawiązywała do Polski szlacheckiej i wywodzących się z tego okresu współczesnych przywar narodowych
    * Muzeum – opisywał kilkanaście obrazów polskiego malarstwa historycznego z ostatnich 200 lat historii (wyjątek stanowią Osły i ludzie)
    * Pochwała łotrostwa jest pierwszym przykładem programu nie posiadającego jednoznacznego tematu.

Sam autor nie popierał idei podnoszenia do rangi programów cyklów piosenek, które z tych czy innych względów znalazły się na kasetach, ale w założeniu programami nie były. Uznawał za programy wyłącznie te cykle, które były przez niego pomyślane jako zamknięte całości, a więc: Mury, Raj, Muzeum, Mój zodiak, Notatnik australijski, Skruchy i erotyki dla Ewy, Wojna postu z karnawałem, Sarmatia, Szukamy stajenki, Pochwała łotrostwa, Między nami, Dwie skały, Mimochodem. Z drugiej strony – samo wydanie danego zbioru piosenek było wydarzeniem artystycznym, a co za tym idzie – funkcjonowały one w świadomości słuchaczy jako całość.

Najbardziej znane utwory

    * Obława

    Wolne tłumaczenie piosenki Włodzimierza Wysockiego Охота на волков, z której Kaczmarski zapożyczył sytuację wyjściową (tytułowe polowanie) zmieniając melodię i dostosowując metafory do polskich realiów (zniknęły np. z tekstu czerwone chorągiewki, symbol irracjonalnej bariery, którą wilk musi pokonać, a pojawiły się gończe psy nań szczute)

    * Nasza klasa
    * Źródło
    * Epitafium dla Włodzimierza Wysockiego

    W dorobku Jacka Kaczmarskiego znajduje się kilka "epitafiów" poświęconych twórcom. Epitafium dla Włodzimierza Wysockiego zajmuje miejsce szczególne, zarówno ze względu na wpływ, jaki Wysocki wywarł na twórczość Kaczmarskiego, jak i ze względu na kunsztowną formę i uniwersalizm poruszanych tematów, dla których postać bohatera epitafium jest jedynie pretekstem.

    * Mury

    Pieśń – symbol. Inspirowana piosenką Lluísa Llacha, L'Estaca (Pal), do której melodii Jacek Kaczmarski napisał wiersz Mury. Piosenka stała się hymnem Solidarności i symbolem walki z reżimem, roli poety ("śpiewał, że czas by runął mur... oni śpiewali wraz z nim") mimo gorzkiej, paradoksalnej wymowy ostatniej zwrotki, powszechnie pomijanej przez odbiorców ("A mury rosną, łańcuch kołysze się u nóg").

Droga twórcza

Mistrzowie

    * Włodzimierz Wysocki

    Po spotkaniu z Wysockim w 1974 roku zrozumiałem, że piosenka nie jest jedynie umiejętnością napisania tekstu i skomponowania muzyki. Może być sposobem wyrażania najgłębszych, najbardziej podstawowych treści. [...] Myślę, że wszystko, co pisałem w latach 1974-78, było pod wpływem Wysockiego, zarówno w materii poetyckiej, jak i w sposobie wykonania.[9]

Fascynacja Wysockim wyrażała się w tłumaczeniach jego piosenek, parafrazach i nawiązaniach, a także naśladowaniem ekspresji wokalnej i swoistym ukształtowaniem światopoglądu artystycznego.

Piosenki napisane wg Wysockiego:

    *
          o Ze sceny (1977, wg Песня певца у микрофона)
          o Nie lubię (1976, wg Я не люблю)
          o Obława I, Obława II (1974 i 1983, wg Охота на волков, Охота с вертолетов)
          o Czołg (1987, zainspirowany pomysłem Wysockiego odnotowanym w jego dzienniku)
          o Linoskoczek (1982, inspirowany pieśnią Канатоходец, dedykowany Wysockiemu)
          o Koń wyścigowy (1987, wg Бег иноходца)

Tłumaczenia z Wysockiego:

    *
          o Cios w cios (1974)
          o Pada ciemność (1974)
          o Wydarzenie w knajpie (1976)
          o Spotkanie w porcie (1975)
          o Siedzimy tu przez nieporozumienie (1973)
          o Cud (1977)
          o Piosenka o radości życia (1977)
          o Góry (1974)
          o Statki (1974)

Wysockiemu poświęcił też Jacek Kaczmarski jeden ze swoich najsłynniejszych utworów – Epitafium dla Włodzimierza Wysockiego.

    * Bułat Okudżawa
    * Georges Brassens
    * Andrés Segovia
    * Bob Dylan

Jacek Kaczmarski był zafascynowany dokonaniami muzycznymi Boba Dylana z wczesnego okresu jego twórczości. Dokonywał tłumaczeń jego utworów, niektóre z nich doczekały się nagrania. Występ Boba Dylana zamykający koncert na rzecz ludzi głodujących w Etiopii, podczas którego artysta wystąpił pod wyraźnym wpływem środków psychoaktywnych, skłonił Kaczmarskiego do napisania utworu znanego jako "Bob Dylan" bądź "Epitafium dla Boba Dylana".

Tłumaczenia z Dylana:
          o Ja nim nie będę (1974)
          o Ciężki deszcz (1972)

Inspiracje

literackie
Jacek Kaczmarski obficie korzystał ze skarbnicy literatury polskiej i światowej, czerpiąc z niej inspirację, traktując jako podstawę do gry z czytelnikiem, a czasem przenosząc na grunt polski twórczość innych poetów w tłumaczeniach i parafrazach. Nawiązywał do stylistyki innych poetów, do motywów funkcjonujących w dziełach literatury. Inkrustował swoje teksty cytatami z dzieł literackich (np. O wojnie galijskiej Juliusza Cezara[10]), dokumentów historycznych, czy tekstów kultury – np. kolęd[11].

filmowe
W twórczości Kaczmarskiego znalazło się również miejsce na odwołania do filmów. "Rublow", "Stalker" i "Ofiara" odwołują się do dzieł Andrieja Tarkowskiego. "Kuglarze" to utwór inspirowany filmem "Wieczór kuglarzy" w reżyserii Ingmara Bergmana. Piosenka "Reportaż" jest z kolei opisem filmu Jacka Petryckiego, poświęconego wojnie w Bośni.

Dyskografia

     Osobny artykuł: dyskografia Jacka Kaczmarskiego.

    * 1979 – Mury
    * 1980 – Raj
    * 1981 – Muzeum
    * 1981 – Krzyk
    * 1982 – Strącenie aniołów – płyta wydana na emigracji (Szwecja)
    * 1982 – Carmagnole – płyta wydana na emigracji (Niemcy)
    * 1983 – Chicago – Live – płyta wydana na emigracji (USA)
    * 1986 – Litania – płyta wydana na emigracji (Australia)
    * 1987 – Kosmopolak – program stworzony w Monachium
    * 1989 – Dzieci Hioba – program stworzony w Monachium
    * 1990 – Głupi Jasio – program stworzony w Monachium
    * 1990 – Live – pierwsza trasa koncertowa Jacka Kaczmarskiego po powrocie do Polski
    * 1991 – Mury w Muzeum Raju – program zawierający utwory z programów Mury, Raj i Muzeum
    * 1992 – Bankiet – nietypowy repertuarowo program Jacka Kaczmarskiego
    * 1993 – Wojna Postu z Karnawałem
    * 1994 – Sarmatia
    * 1994 – Szukamy stajenki – program złożony z kolęd i pastorałek
    * 1996 – Pochwała łotrostwa
    * 1997 – Koncert '97 – płyta koncertowa
    * 1998 – Między nami
    * 1999 – Dwie Skały
    * 2000 – Dwadzieścia (5) lat później – płyta powstała na 20-lecie Solidarności i 25-lecie twórczości Jacka Kaczmarskiego
    * 2001 – Mimochodem
    * 2003 – Źródło – kompilacja
    * 2004 – Syn marnotrawny – zestaw 22 powyższych płyt w wersji cyfrowej
    * 2006 – Świadectwo
    * 2006 – Suplement – zestaw 7 płyt z piosenkami Jacka Kaczmarskiego nie wydanymi dotychczas, oraz wierszami (Recytowanymi przez Andrzeja Seweryna).
    * 22 Marca 2007 – Arka Noego – zestaw 37 płyt (Syn marnotrawny, Suplement i dodatkowo 8 płyt)
    * 2008 – Trasa Koncertowa '97 cz. I i II
    * 2008 – Scena to dziwna – zestaw pięciu płyt DVD z materiałami wideo (głównie koncertami) z lat 1980-2001

Bibliografia
Poezja

    * Wiersze i Piosenki, Paryż 1983
    * Mój zodiak, 1985
    * 30 wierszy i piosenek, 1987
    * Rozbite oddziały, 1988
    * A śpiewak także był sam – z przedmową Stanisława Stabro, Oficyna Wydawnicza Volumen, Warszawa 1998
    * Biblioteka bardów – Jacek Kaczmarski, Twój Styl, Warszawa 2000
    * Ale źródło wciąż bije... – z przedmową Krzysztofa Gajdy, Wydawnictwo Marabut, Warszawa 2002
    * Tunel, Tower Press, Gdańsk 2004

Proza

    * Autoportret z kanalią, 1994
    * Plaża dla psów, 1998
    * O aniołach innym razem, 1999
    * Życie do góry nogami, 1996
    * Napój Ananków, 2001

Śpiewniki

    * Utwory Jacka Kaczmarskiego, wyd. "Alba", Opole 1990
    * Mury, 1990
    * Raj, 1990
    * Muzeum, 1990
    * Kosmopolak, 1990
    * Dzieci Hioba, 1990
    * Głupi Jasio, 1990
    * Bankiet, 1990
    * Wojna postu z karnawałem, 1997
    * Sarmatia, 1995
    * Szukamy stajenki, 1995
    * Pochwała łotrostwa, 1996
    * Encore, jeszcze raz encore – piosenki z lat 74-95, część I, 1998
    * Pejzaż z szubienicą – piosenki z lat 74-95, część II, 1998
    * Wiosna – piosenki z lat 74-95, część III, 1998
    * Dwie skały, 2000

Wydawnictwa podziemne

Po roku 1981, kiedy płytę z programem Krzyk cenzura, zamiast do dystrybucji, skierowała na przemiał, szczególnie zaś po rozpoczęciu przez Jacka Kaczmarskiego działalności w Radiu Wolna Europa – oficjalnie w Polsce nie można było wydawać jego twórczości. Nie znaczy to, że nie była ona znana. Popularność piosenek Kaczmarskiego rosła w dużej mierze dzięki wydawnictwom podziemnym. O sile oddziaływania wydawnictw podziemnych można było się przekonać w 1990 roku, kiedy to na pierwsze "poemigracyjne" koncerty Kaczmarskiego przychodziły tysiące słuchaczy.

    * Muzeum, Warszawa 1981
    * Raj, Warszawa 1981
    * Zbroja, Kraków 1982
    * Zbroja, Poznań 1982
    * Zbroja, "Wytrwałość", Warszawa 1982
    * Zbroja, Wydaw. Ruchu Oporu NZS, Kraków 1982
    * Zbroja [teksty piosenek], Przedr. z: Warszawa: "Wytrwałość", 1982
    * Kaczmarski Jacek, "Bez Debitu", Warszawa 1983
    * Zbroja utwory napisane na emigracji, "Słowo Podziemne", Warszawa 1983
    * Śpiewnik polski, "Aspekt", Wrocław 1984
    * Wiersze i piosenki, "Cel", 1984
    * Utwory zebrane, "Pokolenie", Warszawa 1984, 1985
    * Horoskop, Wrocław 1985
    * Wiersze i piosenki, 1985
    * Wiersze i piosenki, "Bez Cięć", Kraków 1986
    * Wiersze i piosenki, "Bez Cięć", Kraków 1986
    * Wiersze i piosenki, "Bez Cięć", Kraków 1986
    * Wiersze i piosenki, "Kierunki", 1986
    * Mój zodiak, Warszawa 1987
    * Przejście Polaków przez Morze Czerwone, Niezależna Oficyna Wydawnicza, Warszawa 1987
    * Bajka o Polsce wiersze i piosenki, "to", Toruń, 1988
    * Kosmopolak [wywiad z piosenkarzem, akordy na gitarę], "Nowa fala", Gdańsk 1988
    * Perestoika, Warszawa 1988
    * Rozbite oddziały wiersze i piosenki 1985-1988, Kraków 1988
    * Krzyk piosenki Jacka Kaczmarskiego, Oficyna "Solidarność", Szczecin 1989
    * Pięć sonetów o umieraniu komunizmu [piosenki z lat 1988-89], Oficyna Wydawnicza 63, Warszawa 1989
    * Śpiewnik, Kraków 1989

Powyższa bibliografia wydawnictw podziemnych została sporządzona na podstawie katalogów Biblioteki Narodowej. Niektóre zapisy nie posiadają miejsc wydania lub nazwy wydawnictwa. Wynika to z charakteru publikacji ukazujących się poza oficjalnym obiegiem wydawniczym.